کوچ غریبانه چه در خانه چه در تبعید
خانواده ی ادبیات ایران در سال نود شمسی ، چندین چهره ی اثر گذار و برجسته ی خود را از دست داد و اهالی قلم را سوگوار ساخت. چهره هایی که یا مانند “سیمین دانشور” و “ابراهیم یونسی” در وطن و غریبانه به خاک سپرده شدند و یا چون “فریدون فریاد” در خاک غربت غنودند. یا چون “پرویز رجبی” درد کشیده بودند و گنجینه ی تجربه و یا چون “ غلامرضا بروسان “و همسرش، “الهام اسلامی” در عنفوان جوانی و درخشش.
بهار سال ۹۰ با خاموشی “میر صالح حسینی” همراه بود. شاعری که در سن 66 سالگی چشم از جهان فرو بست. وی متولد سال ۱۳۲۴ در سراب و وکیل پایه یک دادگستری بود و از منظومه‌ی “حیدربابا یه سلام” محمدحسین شهریار، ترجمه‌ای منظوم به زبان فارسی منتشر کرده بود. از جمله آثار او،” دیوان کامل مهستی”،”لیلی و مجنون فضولی”، “درد مشترک”، “شرحی بر شمشیر و قلم ختایی” (شاه اسماعیل صفوی)، “شرحی سطری بر آثار سهراب سپهری” و “ترجمه رباعیات خیام به ترکی و عربی مزین به تابلوهای قربانعلی اجلی” را می‌توان نام برد. همچنین “تصحیح دیوان شاه اسماعیل صفوی” (ختایی) آخرین اثر منتشرشده اوست.
در تابستان، “محسن اردبیلی“، از فعالان تدوین کتاب‌های تاریخی زنجان، از دنیا رفت. او که متولد سال ۱۳۱۳ بود، ۲۰ تیرماه درگذشت. این نویسنده ی فقید به جهت علاقه‌مندی به مطالعات تاریخی و تحقیقات در زمینه تاریخ زنجان و ایران، نسخ خطی و اسناد و مدارک بسیاری از تاریخ این شهر و خانواده‌های تاثیرگذار زنجانی جمع‌آوری نمود، تا جایی که کتابخانه وی با دارا بودن 14 هزار جلد کتاب به عنوان یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های شخصی در ایران به شمار می‌رود. وی، به علت علاقه وافر خود به امر مطالعه و تحقیق، مدتی نیز کتابدار کتابخانه دبیرستان پهلوی (شریعتی) زنجان بود. مرحوم محسن اردبیلی، در این مدت بیش از 100 مقاله به رشته تحریر درآورده که عمدتا در فصل‌نامه فرهنگ زنجان به چاپ رسیده است، همچنین 20 جلد کتاب نیز از وی چاپ شده است که از آن میان می‌توان به کتاب “زنجان از دیرترین روزگاران تا پایان هزاره اول هجری قمری” نام برد، که جلد سوم آن نیز در شرف انتشار است.
“سیدحسین الهامی”، نویسنده، شاعر و روزنامه‌نگار، هم در ۱۳ شهریورماه دیده از جهان فروبست. او در سالهای پیش از انقلاب با مجله‌ها‌ی “روشنفکر” و “سپید و سیاه” همکاری داشت و نخستین سردبیر اجرایی روزنامه‌ی “ایران” بود.
“محمدحسین آریا“، مؤلف و مترجم در حوزه‌ی‌ِ تاریخ، نیز در ماه پایانی تابستان از دنیا رفت. او متولد سال ۱۳۱۵ در خرم‌آباد لرستان بود. این سرهنگ بازنشسته‌ی نیروی زمینی ارتش آثار متعددی را چاپ کرده است که از جمله به ترجمه‌ی “تمدن مغرب‌زمین” نوشته‌ی اشپیل فوگل، “تمدن‌های عالم” تألیف فیلیپ آدلر، “ساندینو” تألیف گئورک سلسر، “بررسی تاریخ تمدن” تألیف آرنولد توینبی، “گاندی زندانی امید” جودیت براون، “برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان” تألیف مونتگمری وات و “مسلمانان در اروپا” تألیف برنارد لوئیس “جنگ‌افزار در دوران قدیم” تالیف “ ویل فاولر” “دایره المعارف جنگ و سلاح”تالیف “سیمون آدامز”، “جنگ جهانی اول” و “جنگ جهانی دوم” تالیف ”سیمون آدامز” می‌توان اشاره کرد. محمد حسین آریا مترجم زبده ی ایرانی بعد از ۳ ماه بستری بودن در بیمارستان طالقانی صبح سه شنبه ۱۵ شهریور ماه در سن ۷۵ سالگی بدرود حیات گفت.
“عظیم خلیلی” دیگر شاعر درگذشته در سال ۱۳۹۰ بود که به دلیل از کار افتادن کلیه در روز ۱۶ مهرماه از دنیا رفت. او متولد سال ۱۳۲۰ بود و مجموعههای شعری همچون “عاشقانه” ، “موج”، “شال” و “ماهیگیر و دریا” از آثار به جامانده‌اش هستند.
“یحیی شیدا“، نویسنده‌ی کتاب‌هایی همچون “زوایای تاریخ نثر”، “تلواسه‌ها”، “غزلیات”، “پسرخان” و “دریای متلاطم”، بر اثر کهولت سن اول آبان‌ماه در منزل شخصی‌اش در طالقان تبریز چشم از جهان فروبست. وی از سال 1327 همکاری خود را با مطبوعات آغاز کرد و در نخستین قدم در روزنامه “آذر مرد” به عنوان سردبیر مشغول به کار شد.استاد شیدا، مدتی در مدرسه طالبیه تبریز رشته علوم دینی را تحصیل کرد و به زبان‌های آلمانی، عربی، ترکی و فارسی آشنایی کامل داشت. وی عضو انجمن نویسندگان باکو و دارای دکترای افتخاری ادبیات از این مرکز دانشگاهی بود.
“عباس بارز”، نیز شاعر دیگری بود که در پاییز سال نود با خاک هم آغوش شد، عباس اسلامی متخلص به “بارز” متولد سال ۱۳۰۰ شمسی بود. وی که از دوران کودکی به شعر علاقه وافری داشته و ابتدا با تخلص “مهجور” شعر می‌سرود که پس از مدتی این تخلص را به “بارز” تغییر داد.نخستین کتاب منتشره از عباس بارز به نام “گل‌های رنگارنگ” که به زبان ترکی و فارسی نگاشته شده و از طرف کتابخانه فردوسی تبریز منتشر شده، بود.“ائل داغینا سلام ” در سال 1346 کتاب دیگری از استاد بارز است که توسط موسسه مطبوعاتی یزدانی چاپ و منتشر شده است. کتاب “یاسلی ساوالان”در سال 1379 توسط انتشاراتی دانیال منتشر شده همچنین چند کتاب از این شاعر آماده چاپ است. عباس بارز روز سه‌شنبه بیست و چهارم آبان ماه 1390 شهرستان اهر چشم از جهان فروبست.
“غلامرضا بروسان” و “الهام اسلامی” دو شاعری بودند که همراه دختر کوچکشان در ۱۴ آذرماه بر اثر سانحه‌ی تصادف درگذشتند. غلامرضا بروسان متولد سال ۱۳۵۲ در مشهد بود. از این شاعر مجموعههای شعر “احتمال پرنده را گیج می‌کند” و “یک بسته سیگار در تبعید” منتشر شده است، که دومین مجموعه‌ی شعرش عنوان برگزیده‌ی جایزه‌ی شعر خبرنگاران را در نخستین دوره برایش به ارمغان آورد. همچنین مجموعه‌ی شعر “مرثیه برای درختی که به پهلو افتاده است” برگزیده‌ی دومین دوره‌ی شعر نیما معرفی شد. او همچنین گزیده‌ای از شعر مشهد را به نام “به سوی رودخانه‌ی استوک” و “عصاره‌ی سوما”، گزیده‌ای از ریگ ودا (قدیمی‌ترین کتاب مقدس موجود هندو‌ها) و “مرا ببخش خیابان بلندم” گزیده‌ی شعر شمس لنگرودی، را منتشر کرده است. “الهام اسلامی” هم متولد سال ۱۳۶۲ بود. از او مجموعه‌ی شعر “ دنیا از ما چشم برنمی‌دارد” منتشر شده است که به‌عنوان نامزد دومین دوره‌ی جایزه‌ی شعر زنان (خورشید) معرفی شد. او همچنین نامزد سومین دوره‌ی جایزه‌ی کتاب سال شعر جوان شده بود.
“عبدالرضا قناد دزفولی” دیگر شاعری است که در پاییز از دنیا رفت. او که متولد سال ۱۳۱۶ بود، ۱۸ آذرماه در بیمارستان اروند اهواز درگذشت. این شاعر و منتقد خوزستانی از پیشکسوتان عرصه شعر و قصه استان خوزستان بود. وی از اعضای اصلی انجمن های مختلف ادبی شهر اهواز به حساب می آمد و جلسات ادبی با حضور او رونق محسوسی می یافت.از این شاعر مجموعههای شعر “زیر شاخه‌های زیتون”، “زیر شاخه‌های کاج”، “زیر شاخه‌های نخل” و “بانوی هزار آیینه” به جا مانده است.
19 بهمن ماه نیز با خاطره ی کوچ “ابراهیم یونسی” همراه شد. این نویسنده و مترجم پیشکسوت پس از مدتی دوره بیماری در هشتادوپنج‌سالگی از دنیا رفت. او که متولد سال ۱۳۰۵ در بانه بود، نخستین استاندار کردستان ایران، پس از انقلاب ۵۷ و در دولت مهدی بازرگان بود. وی از افسران بازمانده شبکه نظامی حزب توده ایران در سالهای پیش از کودتای ۲۸ مرداد بود و پس از کودتا نیز سالها در زندان کودتا ماند، ترجمه ی ماندگار وی از کتاب “آرزوهای بزرگ ” و “ خانه ی قانون زده” ی “چارلز دیکنز” محصول همین سالهای حبس است . از جمله دیگر ترجمه‌های متعدد وی، “جنبه‌های رمان”ای.ام. فورس‌تر، “سیری در نقد ادب روس” و “دفتر یادداشت‌های روزانه یک نویسنده” فئودور داستایوسکی است. او همچنین در کنار کتاب‌هایی همچون “هنر داستان‌نویسی”، در زمینه‌ی داستان و رمان هم آثاری را همچون “گورستان غریبان”، “دلداده‌ها”، “فردا”، “مادرم دو بار گریستگ، “کج‌کلاه و کولی”، “داداشیرین”، “شکفتن باغ”، “خوش آمدی” و “دعا برای آرمن” منتشر کرده است.
دیگر شاعری که در سال گذشته از دنیا رفت، “فریدون فریاد” بود که ۱۶ بهمن‌ماه در پی ابتلا به سرطان روده، در بیمارستانی در آتن چشم از جهان فرو بست. فریدون فریاد دانش‌آموختهٔ ادبیات تطبیقی، در سال ۱۳۲۸ در خرمشهر به دنیا آمد. او سپس برای ادامهٔ تحصیلات عازم یونان شد.کتاب “آسمان بی‌گذرنامه” فریدون فریاد در سال ۱۹۹۱ در یونان منتشر شد و در سال ۱۹۹۵ موفق به دریافت جایزهٔ انجمن اروپایی شد. کتاب “خواب‌هایم پر از کبوتر و بادبادک است” نوشتهٔ فریاد از سال ۱۹۹۸ جزو آثاری است که در مدارس یونان تدریس می‌شود.کتاب “آسمان بی‌گذرنامه” در سال ۲۰۰۶ به زبان فرانسه توسط مترجم فرانسوی آثار یانیس ریتسوس، “ژاک کاریه” ترجمه شد. فریاد قریب به ۳ سال وقت خود را بر سر ترجمه و انتشار آنتولوژی شعر یونان گذاشته‌است. او هم چنین آثار بسیاری از شاعران کلاسیک فارسی‌زبان از جمله عطار، فردوسی و خواجوی کرمانی را به زبان یونانی ترجمه کرده بود. فریدون فریاد که یک بار برندهٔ مدال تقدیر از سازمان یونسکو شعبهٔ یونان شده بود، در سال ۲۰۰۰ شعرهای فارسی، اودیسه و شعر یونان باستان را در مراسمی به مناسبت روز جهانی شعر در یونان قرائت کرد. لازم به ذکر است که از زندگی او یک فیلم برای تلویزیون یونان ساخته شده که بارها در این کشور پخش شده‌است.
“پرویز رجبی” هم ایران‌شناس و اهل قلمی بود که ۲۱ بهمن‌ماه از دنیا رفت. او متولد سال ۱۳۱۸ در قوچان بود. سال ۱۳۴۹ از دانشگاه گوتینگن دکترا گرفت. در بازگشت به ایران نخست به استخدام دانشگاه اصفهان درآمد و بعد توسط ساواک اخراج شد. پس از اخراج از وزارت علوم و آموزش عالی در سال ۱۳۵۳ سرانجام مرکز تحقیقات ایرانشناسی را تأسیس کرد. بعد از انقلاب این مرکز تعطیل شد و اجازهٔ ورود به دانشگاه را نیز به وی ندادند. تأسیس مهد کودک و رانندگی یکی از سرویس‌های این مهد کودک به مدت ده سال تنها شغلی بود که داشت. در ۱۳۶۷ مجدداً به آلمان رفت و به مدت ۶ سال به تحقیق و تدریس در دانشگاه‌های دانشگاه ماربورگ و گوتینگن مشغول بود. در ۱۳۶۹ دیوان عدالت اداری رای به محکومیت دانشگاه در اخراج وی داد اما این رای توسط دانشگاه نادیده گرفت شد. سرانجام در ۱۳۷۳ به ایران بازگشت و ریاست بخش ایرانشناسی دایرةالعمارف بزرگ اسلامی را به عهده گرفت.کتاب‌های “هزاره‌های گمشده”، “سده‌های گم شده”، “ایرانشناسی”، “تاریخ ایران در دوره‌ی ایلامی”، “تاریخ ایران در دوره‌ی سلوکیان و اشکانیان”، “کریم‌خان زند و زمان او” و “از زبان داریوش” از جمله آثار این مؤلف‌اند. او همچنین ده‌ها جلد کتاب درباره تاریخ ایران و ایرانشناسی را به زبان فارسی ترجمه کرده است. رجبی در سال ۱۳۷۹ براثر سکته مغزی و فلج شدن نیمی از بدن خانه‌نشین شد اما به کار تحقیق و ترجمه ادامه داد. پرویز رجبی در پاییز و زمستان ۱۳۸۹ یک دوره سخت بیماری و شیمی‌درمانی را تحمل کرد و سرانجام، ساعت 22:15 دقیقه روز 21 بهن ماه 90 در خانهٔ خواهر کوچکترش که پس از مرخصی از بیمارستان برای مراقبت به آنجا منتقل شده بود و در آغوش فرزندانش سام و کتایون جهان را بدرود گفت.
اما در روزهای پایانی سال در شامگاه 18 اسفند “سیمین دانشور” پس از سالها بیماری در سن نودسالگی درگذشت. سیمین دانشور متولد هشتم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۰۰ در شیراز بود. در سال ۱۳۲۸، دکترای خود را در رشته‌ی ادبیات فارسی از دانشگاه تهران گرفت. و با چاپ کتاب “ آتش خاموش” نام خود را به نام نخستین نویسنده ی حرفه ای زن در ایران به ثبت رسانید او در سال ۱۳۳۱ برای مطالعه در رشته‌ی “زیبایی‌شناسی” در دانشگاه استنفورد، به آمریکا سفر کرد و دو سال بعد به ایران بازگشت. و پس از آن با چاپ رمان “سووشون” نام خود را برای همیشه در ادبیات ایران ماندگار ساخت از دیگر جمله تألیف‌ها و ترجمه‌های دانشور عبارت‌اند از: “سرباز شکلاتی” برنارد شاو، “باغ آلبالو” و “دشمنان” از آنتوان چخوف، “بئاتریس” از شنیتسلر و “رمز موفق زیستن” از دیل کارنگی، “کمدی انسانی” ویلیام سارویان و “داغ ننگ” از ناتانیل هارتون، “شهری چون بهشت”، “بنال وطن” از آلن پیتون، “به کی سلام کنم؟”، “غروب جلال”، “ماه عسل آفتابی” (داستان‌های ملل مختلف)، “جزیره‌ی سرگردانی”، “شناخت و تحسین هنر”، “از پرنده‌های مهاجر بپرس”، “ساربان سرگردان” و “انتخاب”.
عبدالمحمد روح‌بخشان دیگر اهل قلمی است که در سال ۱۳۹۰ از دنیا رفت. این مترجم و ویراستار ۲۲ اسفندماه بر اثر حمله‌ی قلبی درگذشت. روح‌بخشان ترجمه‌هایش را با امضای “ع. روح‌بخشان” منتشر می‌کرد. او متولد سال ۱۳۱۷ بود و از جمله آثارش، کتاب‌های “نیچه، فروید، مارکس” نوشته‌ی میشل فوکو، “شیخ ابوالحسن خرقانی؛ زندگی، احوال و اقوال” اثر کریستین تورتل، “یونانیان و بربر‌ها؛ روی دیگر تاریخ” اثر امیرمهدی بدیع، “روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان؛ بن‌مایه‌های زرتشتی در فلسفه‌ی سهروردی” اثر هانری کربن، “کتاب ایرانی؛ چهار مقاله در مباحث متن‌پژوهی، نسخه‌شناسی و کتاب‌آرایی” اثر فرانسیس ریشار هستند. روح‌بخشان آثار متعددی را هم تألیف کرده که از آن جمله، کتاب “فرنگ و فرنگی در ایران” است.