تا آخرین دقایق روز سه‌شنبه ۱۲ آذر، وبسایت رسمی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هیچ خبری از تصمیمات اجلاس سالانه کمیته میراث ناملموس یونسکو منتشر نکرده اما فضای مجازی در این روز تحت تاثیر خبرگزاری‌های رسمی بود که خبر می‌دادند جمهوری آذربایجان، بازی چوگان را به نام خود ثبت کرده است. این موضوع با توجه به ثبت جهانی تار به نام جمهوری آذربایجان در سال گذشته، باعث واکنش افکار عمومی شد، به ویژه اینکه برخی رسانه‌ها خبر داده بودند نمایندگان ایران در این اجلاس با ثبت چوگان به نام آذربایجان، مخالفتی نکرده‌اند. با این حال از عصر سه‌شنبه برخی مقامات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری درصدد توضیح برآمده‌اند که “این موضوع نافی حق ایران نیست و تنها چوگان قره‌باغی به نام جمهوری آذربایجان به ثبت رسیده است”. به این ترتیب، ایران می‌تواند سال آینده درخواست ثبت چوگان ایرانی را داشته باشد.
چوگان و حساسیت‌های قومی و مرزی
از آبان ماه گذشته، جدال ایران و آذربایجان در میدان چوگان بالا گرفته بود و پس از هشدار رییس فدراسیون چوگان در مورد تصمیم جمهوری آذربایجان برای ثبت بازی چووقان در فهرست میراث ناملموس یونسکو، کار به اعتراض وزارت ورزش هم کشید. اما روز دوشنبه، هشتمین اجلاس سالانه کمیته میراث ناملموس سازمان یونسکو در باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان آغاز به کار کرد. ریاست این دوره از اجلاس را وزیر میراث و گردشگری جمهوری آذربایجان برعهده دارد و حدود ۶۰۰ نماینده از ۹۵ کشور جهان در آن حضور دارند. از پیش مشخص بود که جمهوری آذربایجان امسال خواستار ثبت جهانی بازی چوگان به‌عنوان میراث جهانی ناملموس خود شده است. علاوه بر ادعای ایران مبنی بر اینکه چوگان یک بازی ملی و باستانی این کشور است، برخی رسانه‌ها گزارش دادند که در اسناد پیوست شده به این درخواست و در اشاره به شهرهای آذربایجان ایران -به عنوان شهرهایی که چوگان در آنها رواج داشته است- از لفظ “آذربایجان جنوبی” استفاده شده است که بار تجزیه‌طلبانه دارد و به حساسیت موضوع دامن زد.
خبرگزاری ایسنا روز یکشنبه گذشته خبر داد که “جمهوری آذربایجان درحالی موضوع ثبت جهانی بازی چوگان را به‌عنوان میراث جهانی به‌نام خود دارد که شواهد موجود حاکی از آن است که این کشور از پیگیری ثبت این بازی، اهداف تجزیه‌طلبانه و رؤیای موهوم آذربایجان بزرگ را در نظر دارد.”
روز سه‌شنبه وقتی خبر رسید که جمهوری آذربایجان، چوگان را به نام خود ثبت کرده است موضوع ناتوانی نمایندگان ایرانی در به وقوع پیوستن این اتفاق، مدنظر رسانه‌های ایرانی قرار گرفت و در فضای مجازی هم بین هواداران و منتقدان دولت حسن روحانی، مناقشه‌برانگیز شد.
خبرگزاری میراث فرهنگی نوشت: “با اینکه پیشتر محمدعلی نجفی، رییس سازمان میراث فرهنگی در خبری که از سوی روابط عمومی سازمان فرستاده شده بود، اعلام کرد که کشور ایران درباره ثبت این پرونده به نام آذربایجان اعتراض دارد. اما به نظر می‌رسد که نمایندگان ایران در اجلاس نتوانستند از این حق دفاع کنند.”
خبرگزاری مهر هم منتقد تحقق خواست آذربایجان “بدون هیچ مخالفی حتی از سوی نمایندگان ایرانی حاضر در این اجلاس” بود.
ساعاتی بعد، فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار معنوی، طبیعی و تاریخی درباره علت عدم مخالفت نمایندگان جمهوری اسلامی چنین توضیح داد: “چون ایران، امسال عضو کمیته بین الدول نیست، بنابراین حق رای و اظهار نظر ندارد. با این حال نامه اعتراض ایران را به دبیرکل یونسکو ارسال کرده بودیم ولی اقدامی در این باره از سوی آنها انجام نشد.”
چوگان آذری ثبت شد، چوگان ایرانی نه
خبرگزاری‌های بین‌المللی جمهوری آذربایجان هم همانند رسانه‌های ایرانی از ثبت جهانی چوگان به نام آذربایجان خبر داده‌اند اما گویا این موضوع جزییات و زوایای دیگری هم دارد. در ساعات پایانی روز سه‌شنبه خبرگزاری های رسمی در گفت‌وگو با مقامات ایرانی شرح بیشتری از ماجرا ارائه کردند. از جمله خبرگزاری ایسنا به رغم اینکه هنوز خبر اول بخش “میراث و صنایع دستی” این بود که “جمهوری آذربایجان چوگان را به نام خود جهانی کرد” در بخش “سیاست خارجی” خبر داد: “درخواست جمهوری آذربایجان برای ثبت بازی چوگان پذیرفته نشد”.
بنا بر این خبر، “اسامی مجعول استفاده شده” در سند ضمیمه جمهوری آذربایجان، “به درخواست جمهوری اسلامی ایران” حذف شده است. همچنین از قول وزیر میراث و گردشگری جمهوری آذربایجان آمده است: “ چوگان یک یازی مشترک منطقه‌یی و یک میراث مشترک فرهنگی است و همه کشورها از جمله ایران می‌توانند در ثبت مشترک جهانی آن سهیم باشند. جمهوری آذربایجان به هیچ‌وجه مایل نیست این بازی موجب اختلاف کشورها گردد.”
وبسایت “میراث آریا” وابسته به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هم از نتیجه دادن تلاش تیم اعزامی ایران خبر داد و تیتر زد: “ آذربایجان رسمی و کتبی پذیرفت؛ چوگان آذری نیست”. مدیرکل دفتر ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی به این وبسایت گفته: “با توجه به اینکه آذربایجان به طور رسمی پذیرفته است که خاستگاه چوگان این کشور نیست امکان ثبت چندملیتی این ورزش نیز وجود دارد. به این ترتیب ایران می تواند برای ثبت جهانی چوگان در اجلاس بعدی یونسکو اقدام کند.”
این مقام مسئول به خبرگزاری فارس هم خبر داده است: “حق ایران برای ثبت جهانی این ورزش باستانی محفوظ مانده است. ایران می‌تواند برای اجلاس سال بعد یونسکو یا به صورت جداگانه پرونده ثبت چوگان ایرانی را به یونسکو برای ثبت جهانی ارائه کند یا اینکه پرونده‌ای را ارائه دهد تا چوگان به صورت چندملیتی به ثبت برسد.”
محمدرضا مجیدی، سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در یونسکو است. او در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم از نتیجه دادن “تلاش‌های هیات جمهوری اسلامی ایران و همچنین مکاتبات صورت‌گرفته و مذاکرات قبلی و گفت‌وگوهای فشرده چند روز اخیر” خبر می‌دهد که از جمله منجر به حذف “ اصطلاحات و عناوین مجعول که با حاکمیت ملی و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران در تعارض است” شده.
نماینده جمهوری اسلامی در یونسکو توضیح داده که پرونده ارائه شده از سوی آذربایجان در فهرست معرّف یونسکو قرار نمی‌گیرد، بلکه در فهرست موارد نیازمند حمایت قرار می‌گیرد و استدلال آذربایجان آن است که این بازی با اسب قره باغی در حال اضمحلال و نابودی است و این ثبت به احیا و حفظ آن کمک خواهد کرد. به این ترتیب طرح و ارائه چند ملیتی چوگان در جلسات آینده کمیته جهانی، این اثر را به صورت مشترک و چند ملیتی در فهرست اصلی که همان فهرست معرّف باشد قرار می‌دهد.
از رقابت تا رفاقت با همسایگان در یونسکو
با توضیحات مقامات جمهوری اسلامی، خبر جنجال‌برانگیز روز سه‌شنبه دو روایت متفاوت پیدا می‌کند. یکی اینکه آذربایجان، بازی سنتی با اسب(چووقان) در قره‌باغ را به ثبت جهانی رسانده است و یا آن گونه که نماینده ایران در یونسکو گفته این ثبت اساسا ارتباطی به فهرست میراث ناملموس جهانی ندارد، بلکه در فهرست موارد نیازمند حمایت ثبت شده است.
اما همگی بر این موضوع تاکید دارند که راه برای درخواست مجدد ایران و ثبت جهانی چوگان ایرانی بسته نیست. همان طور که محمدرضا سعیدآبادی، مدیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران توضیح داده است: “هر کشوری می تواند بازی محلی خود را ثبت جهانی کند مانند آذربایجان که بازی چوگان منطقه قره باغ را ثبت کرد بنابراین ایران هم این حق را دارد که بازی چوگان یکی از مناطق ایران را در فهرست میراث ناملموس جهانی به ثبت برساند.”
به این ترتیب شاید اصطکاک‌های به وقوع پیوسته در موارد مشابه مانند ثبت تار از سوی آذربایجان کاهش یابد و رقابت بر سر مالکیت میراث فرهنگی میان ایران و همسایگانش فروکش کند. چرا که به گفته رییس مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای مرکزی و غربی یونسکو، “کنوانسیون میراث ناملموس یونسکو رقابت بین کشورها برای ثبت اینگونه آثار را مردود می‌داند و با چنین رویکردهایی که کشوری بگوید میراث من کاملتر است، برخورد می کند.”
