دوازدهم اردیبهشت ماه، برابر دوم ماه مَی، روز معلم است. معلمان ایرانی، ۱۲ اردیبهشت را به عنوان روز ایرانی معلم و ۵ اکتبر برابر با ۱۳ مهر را به عنوان روز جهانی معلم جشن می گیرند. روز ۱۲ اردیبهشت یادآور اعتصاب تاریخی معلمان در سال ۱۳۴۰ و شهادت یکی از معلمان به نام ابوالحسن خانعلی در تجمع میدان بهارستان است. ۱۸ سال بعد، درشامگاه روز ۱۱ اردیبهشت ۵۸، مرتضی مطهری روحانی و نظریه پرداز انقلاب و استاد دانشگاه تهران با گلوله تروریستهای گروه فرقان به شهادت رسید.
همزمانی این رویداد با روز معلم که مناسبتی صنفی و حرفه‌ای بود، باعث شد که روزمعلم توسط انقلاب اسلامی به رسمیت شناخته شود و از خطر فراموشی و انقراض نجات یابد. انقلاب اسلامی در سال ۵۸ روز معلم را امضا کرد و این روز به طور رسمی وارد تقویم جمهوری اسلامی شد. شهادت استاد مطهری باعث شد که روز معلم، علاوه بر جنبه صنفی و ضد استبدادی، ابعاد انقلابی و مذهبی هم پیدا کند.
گرامیداشت روز ملی معلم تناقضی با برپایی مراسم جشن در روز جهانی معلمان ندارد. در حالی که ۱۹ کشور شامل کانادا، اذربایجان، بلغارستان، استونی، آلمان، لیتوانی، مقدونیه، مولداوی، ماریتیوس، مالدیو، پاکستان، فیلیپین، کویت، قطر، رومانی، روسیه، صربستان و انگلستان، تنها روز ۵ اکتبر ( ۱۳ مهر ) را به عنوان روز معلم جشن می گیرند، ۱۱ کشور عربی فقط روز ۲۸ فوریه (۹ اسفند) را به عنوان روز معلم می شناسند.
۵ اکتبر چگونه روز جهانی معلمان شد؟ چهل و چهارمین اجلاس وزرای آموزش و پرورش در تاریخ ۳ تا۸ اکتبر سال ۱۹۹۴ در شهر ژنو برگزار شد. فدریکو مایور مدیرکل وقت یونسکو پیشنهاد کرد که یونسکو روزی را به نام روز معلمان اعلام کند. این پیشنهاد از سوی مجمع تصویب شد. در این اجلاس ۷۰ وزیر، ۲۷ معاون وزیر و۳۸ ناظر از ۱۳۵ کشور جهان حضور داشتند. از ایران هیاتی به ریاست محمدعلی نجفی وزیر وقت آموزش و پرورش، در این اجلاس حضور داشت و به این پیشنهاد رای مثبت داد.
کره جنوبی ۱۵ ماه می، لهستان ۱۴ اکتبر، استرالیا جمعه آخر اکتبر، برزیل ۱۵ اکتبر، شیلی ۱۶ اکتبر، چین ۱۰ سپتامبر، جمهوری چک ۲۸ مارچ، یونان ۳۰ ژانویه، مجارستان اولین یکشنبه ماه ژوئن، اندونزی ۲۵ نوامبر، لبنان ۹ مارچ، مالزی ۱۶ می، مکزیک ۱۵ می، زلاند نو ۲۹ اکتبر، اسپانیا ۲۹ ژانویه، تایوان ۲۸ سپتامبر، تایلند ۱۶ ژانویه، ترکیه ۲۴ نوامبر، ونزوئلا ۱۵ ژانویه و…. را روز معلم می دانند. در فرانسه روز مشخصی به نام معلمان نامگذاری نشده است.
در اغلب کشورها وقوع یک اتفاق مهم آموزشی و یا تاریخ تولد یا وفات یک شخصیت فرهنگی – سیاسی را روز معلم نامیده اند. در آرژانتین تجلیل از معلمان در ۱۱ سپتامبر سالروز مرگ دومینو فاستینو سارمینتو، سیاستمدار آرژانتینی برگزار می شود. در هند اما روز معلم برابر با روز تولد رادا کریشنان دومین رییس جمهور این کشور است. در ایالات متحده آمریکا، هفته اول ماه می، به صورت قراردادی، هفته معلم و سه شنبه همان هفته روز معلم شناخته می شود.
مناسبت روز معلم در ایران از بسیاری از کشورها غنی تر و معلمی تر است و ریشه در تاریخ اعتراضات صنفی معلمان و نقش تاریخساز این قشر در رژیم گذشته دارد. جعفر شریف امامی در اسفندماه سال ۱۳۳۹ کابینه خود را به مجلس شورای ملی معرفی کرد و پست وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش و آموزش عالی ) رابه دکتر جهانشاه صالح سپرد. در جلسه روز یکشنبه دهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۴۰ جهانشاه صالح وزیر فرهنگ لایحه “ اشل حقوقی جدید فرهنگیان ” را به مجلس شورای ملی برد. انتشار خبر، واکنش معلمان به خصوص دبیران دبیرستان‌های تهران را برانگیخت.
به دعوت باشگاه مهرگان که ریاست آن با محمد درخشش بود، چندصد تن از معلمان تهرانی، برای تاثیر گذاری بر مذاکرات مجلس، صبح روز سه‌شنبه ۱۲ اردیبهشت ماه سال ۴۰ که قرار بود لایحه اشل حقوق معلمان در مجلس بررسی شود، در میدان بهارستان تجمع کردند.
رئیس باشگاه مهرگان محمد درخشش بود. محمد درخشش متولد سال ۱۲۹۴ شمسی، فارغ التحصیل دانشسرای عالی تهران در رشته تاریخ وجغرافی و دبیر دبیرستان‌های پایتخت بود. او در دهه ۲۰ جامعه فارغ‌التحصیلان دانشسرای عالی را تشکیل داد و بعد از کودتای ۲۸ مرداد همراه با دبیران همفکر خود باشگاه مهرگان را تاسیس کرد. درخشش دستی هم در سیاست داشت و در اسفندماه سال ۳۲ به عنوان نماینده مجلس دوره هجدهم به مجلس رفت. وی از نظر مشی سیاسی به دکتر علی امینی نزدیک بود.
نزدیک ظهر، معلمان خسته، شعارهایی علیه دولت سردادند. ماموران برای متفرق کردن معلمان از ماشین‌های آب پاش استفاده کردند. خانم معلم‌ها که در صف جلو ایستاده بودند سر تا پا خیس شدند. چند نفر از معلمان مرد جلو رفتند تا سر لوله‌های آب را به سمت دیگری برگردانند. یکی از آنها معلم جوان ۲۹ ساله‌ای به نام ابوالحسن خانعلی بود. ناگهان سرگرد ناصر شهرستانی، رئیس کلانتری میدان بهارستان، با اسلحه کمری به سمت معلمان شلیک کرد. گلوله‌ای به سر ابوالحسن خانعلی خورد و بر زمین افتاد. دو نفر دیگر هم مجروح شدند. خانعلی در مسیر انتقال به بیمارستان بازرگانان تهران درگذشت.
ابوالحسن خانعلی، اهل روستای کن تهران، مجرد و دبیر فلسفه وعربی دبیرستان جامی واقع در خیابان اسکندری بود. وی با مدرک لیسانس معقول ومنقول درسال ۱۳۳۵ به استخدام وزارت فرهنگ در آمد. هنگام شهادت علاوه بر شغل معلمی دانشجوی دوره دکترای فلسفه دانشگاه تهران بود. سندی در وابستگی او به جبهه ملی یا حزب توده وجود ندارد. علاوه بر این وی در تظاهرات میدان بهارستان نقش رهبر، سخنران یا سخنگو نداشت. احمد احمد از فعالان سیاسی- مذهبی آن دوره، در خاطرات خود او را “معلم متدین دبیرستان جامی” نامیده‌است. به نوشته احمد احمد، خانعلی از همکاران خود با سوادتر بوده است.
بعد از تیراندازی اوضاع متشنج شد. معلمان فریاد می زدند و علیه دولت و نخست‌وزیر شعار می‌دادند. ماموران تیر هوایی شلیک می‌کردند و گاهی با باتوم معلم‌ها را می‌زدند. صدای تیراندازی پلیس و سروصدای معلمان در صحن مجلس شنیده می‌شد. یکی از نمایندگان بلند شد و گفت: “بیرون معلمان را می‌کشند ما اینجا لایحه حقوق معلمان رابررسی می کنیم ! “به دنبال این سخنان جلسه مجلس به هم خورد. کشته شدن خانعلی جرقه ای بود به انبار باروت نارضایتی سیاسی مردم.
روز چهارشنبه ۱۳ اردیبهشت تابوت معلم شهید بر سر دست معلمان و دانشجویان از خیابان اسکندری به سوی میدان بهارستان به حرکت درآمد. تهران بعد از کودتای ۲۸ مرداد چنین جمعیتی در خیابانهای خود ندیده بود. تشییع جنازه ۴ ساعت طول کشید. هزاران معلم ودانشجو اشک می ریختند و با شعارهای خود خواستتار استعفای نخست وزیر و محاکمه قاتل دیو سیرت معلم عزیر بودند. تابوت را در میدان بهارستان زمین گذاشتند. جمعیت سوگوار به سخنان تند و آتشین نمایندگان معلمان گوش دادند و ساعتی بعد پیکر بی‌جان معلم شهید سوار بر آمبولانس به گورستان ابن بابویه در شهرری منتقل شد. پیکر خانعلی در ابن بابویه به خاک سپرده شد.
جلسه روز پنج‌شنبه ۱۴ اردیبهشت مجلس شورای ملی توفانی بود. نمایندگان علیه دولت نطق کردند. سردار فاخر رئیس مجلس از نمایندگان معلمان دعوت کرد که “به مجلس تشریف بیاورند و صحبت کنند.” دکتر جفرودی، نماینده مخالف دولت از جبهه ملی، گفت: “قاطبه معلمان بر اثر ترقی فاحش قیمت‌ها، مزایای افزایش حقوق معلم را از دست داده‌اند.” بعد ازنطق‌های نمایندگان، جعفر شریف امامی پشت تریبون مجلس رفت و گفت که دولت دستور تیراندازی نداده است. او رسیدگی به مشکلات معلمان را وظیفه دولت دانست. هنوز صحبت‌های نخست وزیر به پایان نرسیده بود که یکی از نمایندگان ورقه استیضاح نخست وزیر را تقدیم رئیس مجلس کرد.شریف امامی با عصبانیت مجلس را ترک و همان روز استعفانامه خود را تقدیم دربار کرد.
شاه با استعفای شریف امامی موافقت و روز شنبه ۱۶ اردیبهشت، دکتر علی امینی سیاستمدار کهنه کار و منتقد را مامور تشکیل کابینه کرد. در کابینه امینی، محمددرخشش رییس باشگاه مهرگان و نماینده معلمان به عنوان وزیر آموزش و پرورش برگزیده شد.
روز دوشنبه ۱۸ اردیبهشت سال ۴۰، معلمان تهران در اجتماع چند هزار نفری خود، روز ۱۲ اردیبهشت را به مناسبت شهادت خانعلی روز معلم اعلام کردند. معلمان در قطعنامهای اعلام کردند: “اجتماع عمومی معلمین پایتخت در تاریخ روز ۱۸ اردیبهشت ماه سال ۱۳۴۰ تصویب کردند که روز دوازدهم اردیبهشت ماه به یاد بود اعتصاب موفقیتآمیز معلمین ایران و شهادت معلم دانشمند مرحوم دکتر خانعلی، “روز معلم” اعلام گردد. در این روز همه ساله کلیه مدارس و مؤسسات فرهنگی در سرتاسر کشور تعطیل رسمی خواهد بود و مراسم خاصی اجرا خواهد گردید.”
با سقوط دولت علی امینی در تیرماه سال ۴۱، باشگاه مهرگان تعطیل و محمد درخشش از فعالیت سیاسی منع شد. رژیم اجازه برگزاری روز معلم را به معلمان نمی داد.
با ظهور اولین نشانه‌های انقلاب در سال ۵۶ معلمان بار دیگر وارد صحنه شدند. در سال ۵۶ و ۵۷ کانون‌های مستقل معلمان مجددا شکل گرفت و حتی باشگاه مهرگان به رهبری درخشش و همکاری عده ای از مدیران و دبیران قدیمی جلساتی در خانه درخشش برگزار کرد. اما اکثریت معلمان آرمانهای های خود را در انقلاب می دیدند و تمایل چندانی به ایجاد تشکل صنفی و پیگیری خواسته‌های صنفی از خود نشان ندادند.
مراسم روز معلم تا قبل از دوره اصلاحات، مراسمی رسمی و آیینی بود. در این مراسم اشاره ای به شهادت دکتر خانعلی و تاریخچه صنفی این روز نمی شد. اما از سال ۸۰ شمسی به بعد، جنبه صنفی این مراسم زنده شد و معلمان در مراسم غیر دولتی با یادآوری اعتصاب اردیبهشت ماه سال ۴۰، یاد ابوالحسن خانعلی را گرامی میدارند.به باور بسیاری از معلمان شهادت خانعلی و مطهری دو رویداد در یک امتداد هستند.