در جست و جوی طبیعت استبداد
آیا استبداد چه چیز است؟
کتاب “طبیعت استبداد” نوشته سیدعبدالرحمان کواکبی که به تازگی در تهران و به کوشش و ویرایش غلامرضا امامی منتشر شده دو مقدمه از آیتالله سیدمحمودطالقانی و دکتر حمید عنایت دارد.
کتاب “طبیعت استبداد” (کواکبی و اندیشه اصلاح‌طلبی) در ۲۱۵ صفحه با شمارگان ۱۶۵۰نسخه و قیمت ۶۵۰۰ تومان از سوی نشر علم به چاپ رسیده و شامل بخش‌هایی زیر است: آیا استبداد چه چیز است؟، استبداد با دین، استبداد با علم، استبداد با بزرگی، استبداد با مال، استبداد با اخلاق، استبداد با ترقی، استبداد با تربیت و استبداد و رهایی از آن.
از نگارش این کتاب بیش از صد سال می گذرد. کواکبی در سال ۱۳۲۰ هجری این کتاب را نگاشت. این اندیشمند بزرگ که تباری ایرانی داشت در این کتاب به “استبداد” مشکل بزرگ شرق و جوامع اسلامی می پردازد؛ مباحثی همچون استبداد چیست؟/ استبداد علمی/ استبداد اشرافی/ استبداد مالی/ استبداد اخلاقی/ استبداد تربیتی/ استبداد و ترقی… و سرانجام راه رهایی از استبداد از بخش های جالب و جذاب و خواندنی این کتاب است.
مقدمه روشنگر آیت الله طالقانی بر این کتاب راهگشاست. طالقانی چنین می نویسد:
این کتاب «طبیعت استبداد» در فکر عمیق و روح آرام فقیه عالیقدر و عالم بی مانند «آیت الله نایینی» اثری ایجاد کرد و موجی پدید آورد که از قلمش کتاب دقیق و مستدل «تنبیه الامه و تنزیه المله» تراوش کرد. پیشگفتار دقیق و مشروح دانشی مرد یگانه دکتر حمید عنایت نیز درباره طبیعت استبداد و نیز زندگی و زمانه کواکبی همچون دیگر آثار او بی نظیر است… عنایت در پیشگفتار خود چنین نظر می دهد: این کتاب رساله ای پرارج و روشنگر است… شگفتا به فاصله اندکی از نگارش این کتاب به زبان عربی… عبدالحسین میرزای قاجار همزمان با انقلاب مشروطه در ایران به ترجمه آن همت می گمارد. هرچند این کتاب نایاب بود اما به کوشش غلامرضا امامی نسخه ای از آن در کتاب های نادر کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران یافت شد و با ویرایش او نشر یافت… شهرت این کتاب در کشورهای شرقی و اسلامی به حدی است که «طبیعت استبداد» را «انجیل رهایی بخش و روح القوانین شرق» می خوانند و می نامند.
غلامرضا امامی- مترجم و ویرایشگر – کتاب می گوید: “متن اصلی کتاب «طبیعت استبداد» در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی از سوی مرحوم آیتالله طالقانی به من هدیه شد و مقدمه‌ای که وی در ابتدای کتاب نوشته است به همراه ترجمه عبدالحسین میرزا قاجار از این کتاب در سال ۱۳۲۵ هجری شمسی منتشر شده بود.
بعد از مطالعه این ترجمه در همان سال‌ها بود که حس کردم مترجم با غلط‌های فراوان به انتشار این اثر پرداخته است، اما به دلیل دسترسی نداشتن به نسخه اصلی نمی‌شد این موضوع را تطبیق داد؛ تا اینکه اخیرا توانستم نسخه چاپ سنگی این کتاب را در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران پیدا کنم و به ویرایش املایی و رسم الخط ترجمه سابق بپردازم که در نهایت این کتاب به چاپ جدید مبدل شد که از سوی نشر علم روانه بازار شده است.
امامی افزود: قبل از چاپ این اثر، بخشی از تحقیق دکتر حمید عنایت درباره شخص کواکبی را نیز در این کتاب آورده‌ام.
این کتاب در سال ۱۳۲۰ هجری قمری در مصربه بازار امد و جالب اینکه به فاصله پنج سال از انتشارش در ایران نیز ترجمه و منتشر شد. حتی عنوان شده است که میرزای نائینی بعد از مطالعه این کتاب بود که به نگارش اثر معروف «تنبیه الامه و تنزیه المله» پرداخت.
کواکبی در این اثر به معرفی استبداد و شرح چگونگی حضور آن در اقتصاد و اخلاق و سیاست و اجتماع می پردازد و ریشه‌یابی مشکلات ناشی از آن را نیز در ادامه شرح می‌دهد.”
کواکبی درباره مستبد چنین می اندیشد: “من قصر مستبد را در هر عصری هیکل ترس همی بینم… که حکمران جبار معبودان… و یاوران او کاهنان… و دفترخانه او مذبح مقدس.. و قلم های نویسندگان کاردهای قربانی… و عبادت های تعظیم و مدح و ثنا نماز و مناجات…” صفحه ۷۸
در بخشی از کتاب می‌خوانیم:
“اگر استبداد شخصی بود و می‌خواست حسب و نسب خویش را بیان سازد، هرآینه می‌گفت نام من بشر است، پدرم ستمکاری، مادرم بدرفتاری و برادرم خیانتکاری و خواهرم درویشی و عمویم تنگدستی و خالویم زبونی و فرزندم بی‌نوایی و دخترم بیکاری و وطنم خرابی و قبیله‌ام نادانی است.”
