”پرسشی اساسی وجود دارد که باید امروز از خودمان بپرسیم مبنی بر اینکه چرا با توجه به این همه تاکید بر دین و قرآن خوانی، باز هم جامعه ما دچار بحران اخلاقی است؟مشکل جامعه ما کجاست که وضع ما اینگونه شده است؟”
دکتر غلامعباس توسلی، عضو نهضت آزادی و استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران که در جلسه ماهانه منزل عبدالله نوری به تحلیل درباره اخلاق سخن می گفت و مفهوم و مختصات آن را در جامعه ایران امروز تشریح می کرد، ضمن طرح سوال بالا اظهار داشت: “جامعه ما در وضعیت خاصی قرار دارد، یعنی پیش از این در شرایط سنتی بود و امروز با جهان مدرن روبرو شده اما هنوز نتوانسته است خود را با جهان مدرن هماهنگ کند؛کاری که باید انجام دهد”.
او افزود: “امروز اگر به دقت نگاه کنیم خواهیم دید که جامعه ما در وضعیت گذار قرار دارد، در چنین وضعیتی است که دین اسلام قصد دارد بر سنت تکیه کند که این بر حساسیت دوران گذار می افزاید”.
توسلی سپس به بررسی شاخص های اخلاقی در جامعه و فرهنگ ایران و نسبت آن با دین اسلام پرداخت و گفت: ”در دین اسلام و کتاب قرآن بر اهمیت اخلاق تاکید بسیار زیادی شده است. به عنوان مثال غرور، قسم دروغ، غیبت، وفای به عهد، دفاع از مظلوم و بسیاری از موارد دیگر از جمله با اهمیت ترین تاکید های قرآن هستند”.
وی پس از بیان تاکیدهایی که در مورد اخلاق صورت گرفته در مورد اخلاق در جامعه ایران گفت: “در بین ما ایرانیان مواردی رواج دارد که در قرآن سفارش شده که انجام نشود. به عنوان مثال قرآن پندهایی دارد که با توجه به شرایط سیاسی حاکم بر کشور، ما باید بحث کنیم که آیا این پندها مربوط به گذشته، حال و یا آینده است. در واقع به نظرم باید زمانی برای انجام آنها در نظر گرفته شود، چون اکنون که اجرا نمی شود”.
وی ادامه داد: “به عنوان مثال ما بسیار مبالغه کار هستیم و یک مساله کوچک را بزرگ می کنیم، تعارف زیادی در مورد یکدیگر انجام می دهیم، نسبت به هم سوء ظن داریم، تقلب و ظاهر سازی می کنیم و غیره، درحالیکه در قرآن تمام این موارد مردود اعلام شده است”.
توسلی در ادامه سخنانش پیشنهاد کرد:“به نظر من جامعه ایران باید کمی صراحت لهجه اش را افزایش دهد و واقع بین باشد و یا اینکه قانون پذیری اش را دو چندان کند. به عنوان مثال ما خیلی از حرف ها را در لفافه بیان می کنیم و به جای حرف رو راست و درست به بیان طنز و جوک روی می آوریم چرا که جرأت بیان حرف واقعی را نداریم”.
این جامعه شناس ادامه داد: “من از دیدگاه جامعه شناسی بحث می کنم، در جامعه شناسی زمینه اخلاقی در جامعه ما بسیار زیاد است. فلاسفه به دنبال نشان دادن اخلاق آرمانی هستند اما جامعه شناس اخلاقی که امروز جریان دارد را نشان می دهد و می گوید در تعلیم و تربیت ما چه مشکلاتی وجود دارد”.
این استاد دانشگاه تهران افزود: “در جامعه ما عادت های ناپسندی جریان دارد که البته مربوط به یک طیف خاص هم نیست بلکه هم در میان مردم وجود دارد و هم دولت به آن دامن می زند. از این رو سرمایه اجتماعی ما در سطح بسیار پائینی قرار دارد و این مساله سبب ناکارآمدی سرمایه اقتصادی هم می شود”.
غلامعباس توسلی سپس ادامه داد: “اگر سرمایه اجتماعی در سطح پائین باشد یکی از تاثیرهای بسیار مهم آن ناکارآمدی سرمایه اقتصادی خواهد بود و این مساله سطح مشارکت را نیز پائین می آوردکه نتیجه آن بی اعتمادی است.به نظر من حجم بالای تورم و مشکلات اقتصادی جامعه ما ناشی از همین نبود مشارکت و فقدان سرمایه اجتماعی است. سرمایه اقتصادی و سرمایه اجتماعی باید دوش به دوش یکدیگر حرکت کند”.
این استاد دانشگاه با بیان این موارد و تحلیل ارتباط نابسامانی ها و ناکامی های سیاسی و اقتصادی در جامعه و نبود سرمایه اجتماعی و اخلاق گفت: “به نظر من دلیل اصلی ناکامی ما علی رغم تمام تلاش هایی که در طول این سالها داشتیم، این است که سرمایه اجتماعی و اخلاق ما همواره نزول کرده است.ما هیچ وقت سرمایه گذاری خوبی برای افزایش سرمایه اجتماعی خود نکرده ایم. در جامعه ما روز به روز دروغ، بی اعتمادی، عدم مشارکت و غیره افزایش می یابد”.
توسلی سپس با تاکید بر اینکه اگر اخلاق به تمام ارکان و سطح جامعه منضم نباشد، عرصه های دیگری همچون علوم و غیره نیز با نزول کیفیت مواجه می شود گفت: “اخلاق را نمی توان گسترش داد مگر اینکه جامعه ای مدنی متشکل از انجمن های صنفی برای تمام رسته ها داشته باشیم تا کدهای اخلاقی همان صنف را تدوین کنند.اگر این مساله صورت گیرد دیگر هیچ نیازی به قسم نامه سقراط نخواهیم داشت”.
عضو نهضت آزادی در ادامه تاکید کرد: “البته همیشه همه چیز را نباید با قانون و دستور اجرا کرد، بعضی مسائل به خود آدم ها بستگی دارد. مثلا اخلاق پزشکی از همین مورد است.“
توسلی در پایان در پاسخ به این سوال که ارتباط اخلاق اجتماعی و حکومت اسلامی در دوره غیبت چیست؟ گفت: ”این مساله دو وجه دارد. گاهی رابطه دولت و ملت است و گاهی رابطه دین و ملت. این دو با هم تفاوت دارد. از این رو اگر دولت دروغ بگوید طبیعی است که مردم هم به دنبال راه های انحرافی و جعلی باشند و نتایجی به بار بیاید که امروز می بینیم”.