توماس اردبرینک
بعد از ۱۵ دقیقه رانندگی روی جایی که زمانی بزرگترین دریاچه ایران بود، یک مقام محیط زیستی ایران از ماشین خودش بیرون آمد و دست هایش را در جیب اش کرد و در سکوت روی دریاچه خشک شده قدم زد، انگار در جستجوی آبی بود که می دانست هرگز پیدایش نخواهد کرد.
درست یک ساعت پیش، در یک روز سرد زمستانی، اینجا در غرب ایران، حمید رعناقدر در مورد اینکه چطور یک دهه پیش کشتی های تفریحی پر از گردشگر در جستجوی فلامینگوهای مهاجر در رفت و آمد بودند، صحبت می کرد.
اکنون اما، کشتی ها در حال پوسیدن در گل و لای هستند و فلامینگوها در مسیر خود به طرف مناطق مهاجر پذیرتر، در بخش های باقیمانده دریاچه در پرواز هستند. تنها پنج درصد آب دریاچه باقی مانده است.
ایران به طور بالقوه با کمبود آب روبرو است، آنقدر جدی که مقامات این کشور در حال تهیه برنامه های احتمالی برای جیره بندی آب در تهران، شهری با ۲۲ میلیون جمعیت و دیگر شهرهای بزرگ این کشور هستند. حسن روحانی رییس جمهوری ایران از آب به عنوان یک مساله امنیت ملی یاد کرده و در سخنرانی های خود در مناطقی که از کمبود آب، سخت ترین صدمات را خورده اند، قول داده است آب را به این مناطق برگرداند.
کارشناسان می گویند؛ تغییر آب و هوا، شیوه های آبیاری نادرست و موثر در اتلاف آب و کاهش منابع آب زیرزمینی از مهمترین عوامل گسترش کم آبی در این کشور هستند. در مورد دریاچه ارومیه، آنها سدهایی که جریان آب ورودی به این دریاچه را نیز به عوامل یادشده اضافه می کنند، رودهایی که از کوههای واقع در دو طرف دریاچه سرچشمه گرفته و به سوی آن روان بودند.
رعناقدر گفت: چند سال پیش عمق آب اینجا ۳۰ فوت بود. با گسترش خشکی در بستر دریاچه، گرد و خاک منطقه بیشتر می شود. وی با حسرت و در حالی که به طرف ماشین برمی گشت، افزود: کمی دورتر، نقاطی که روزی جزایری بودند که گردشگران تعطیلات خود را در آنجا، در خانه های ییلاقی مشرف به آبی دریا می گذراندند، اکنون در محاصره گل و لای و شن و ماسه هستند.
مشکل آب ایران از دریاچه ارومیه، دریاچه نمکی که هرگز برای نوشیدن یا کشاورزی مناسب نبود، فراتر است. دیگر دریاچه ها و رودخانه های اصلی این کشور نیز در حال خشک شدن هستند، مساله ای که می تواند به بحث و جدل ها در مورد حق آب، اعتراضات خیابانی و حتی شورش منجر شود.
رودهای اصلی نزدیک اصفهان واقع در مرکز ایران و اهواز در نزدیکی خلیج فارس روبه خشک شدن هستند همانگونه که دریاچه هامون در مرز ایران و افغانستان خشک شد. گرد و غباری که از بستر رودهای خشک برمی خیزد به مشکل آلودگی هوا در سطح ایران، که بنابه اعلام سازمان ملل، چهار شهر آن در فهرست ۱۰ شهر آلوده جهان قرار دارند، می افزاید.
اما هیچ کجا به اندازه دریاچه ارومیه که با ۹۰ مایل طول و تقریبا ۳۵مایل عرض روزی بزرگ ترین دریاچه نمک جهان بود، بحران، خود را نشان نداده است. هر مایل ۱.۶۱ کیلومتر است. این دریاچه اندکی از دریاچه بزرگ نمک یوتا، ایالت غربی آمریکا، بزرگ تراست.
در کنار دریاچه، ساندویچ فروشی ها و رختکن ها شاهد روزهای گذشته است که مردم سراسر ایران برای اسکی روی آب و پوشاندن بدن خود با گل سیاه دریاچه که خواص درمانی داشت، به ارومیه می آمدند.
مختار چراغی، ساکن یکی از روستاهای اطراف می گوید که بیست سال پیش، متوجه کم شدن آب دریاچه شده بود. وی می گوید: “اول صدمتر و بعد دویست متر از آب دریاچه کم شد. ما منتظر بازگشت آب بودیم که هرگز این اتفاق نیافتاد.”
بیشتر مردم منطقه، ۱۲سدی که توسط دولت در این ناحیه ساخته شده را عامل خشک شدن دریاچه می دانند. این سدها شدیدا آبی که از ۱۱ رودخانه به این دریاچه وارد می شد را کاهش دادند. به عنوان یک کشور خشک با شماری رشته کوه رفیع، ایران تمایل زیادی به ساخت سد دارد که قدمت این علاقه به زمان محمدرضا پهلوی، شاه ایران، بازمی گردد.
ساخت و ساز سد در دوره محمود احمدی نژاد رییس جمهوری پیشین احیا شد. عامل مهم دیگر، شرکت های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هستند که از طریق بازوی مهندسی خود، شرکت خاتم الانبیا بیشتر سدهای ایران و کشورهای اطراف را ساخته است.
با نیم ساعت رانندگی در کوه های بالاسر شهر ارومیه به سد چاهچایی می رسی که آبی را که باید به دریاچه ریخته می شد را ذخیره می کند. ساخت این سد در دوره اول ریاست جمهوری احمدی نژاد به پایان رسید. اکنون این سد، مقدار زیادی از آب روان به سوی دریاچه را در خود ذخیره می کند تا کشاورزان از این آب برای زراعت استفاده کنند.
رعناقدر با فریادی که با زوزه باد درآمیخت، گفت: “بخشی از آب دریاچه ارومیه اینجاست. آنها می گویند، مردم اینجا نیز به آب نیاز دارند.”
آقای رعناقدر می گوید که در دهه اخیر تعداد زمین های کشاورزی، سه برابر شده است و کشاورزان بطور خاص محصولاتی را می کارند که نیاز به آب زیاد دارد مثل انگور و چغندر. سازمان او برآورد کرده است که نود درصد آبی که باید به دریاچه ریخته شود، به مزارع می رود.
روحانی در کتاب سال ۲۰۰۵ در مورد چالش های امنیت ملی ایران برآورد کرده که ۹۲ درصد آب ایران برای کشاورزی استفاده می شود در حالی که در آمریکا ۸۰ درصد استفاده می شود.
علیرضا سیدقریشی از اعضای شورای محلی مدیریت آب، گفت: کشاورزان به نوبه خود شیرها را باز می کنند، زمین ها را آب می بندند بدون اینکه بفهمند که آب و هوا و اقلیم ما بیشتر آبی که به زمین داده می شود را تبخیر می کند. وی افزود: ما باید کشاورزان را آموزش دهیم.
دریاچه ارومیه از جانب زیرزمین نیز مورد حمله قرار گرفته است. به عنوان بخشی از برنامه دولت برای ترویج کشاورزی، زمین داران بزرگ در زمین های کوچکتر، چاه حفر می کردند و زمین داران جدید نیز چاه های دیگری حفر می کنند تا به آبهای زیر زمینی برسند.
سیدقریشی افزود: حدود ۳۰هزار حلقه چاه قانونی و تقریبا همین تعداد چاه غیرقانونی در این منطقه وجود دارد و با کاهش آب آنها، زمین داران اقدام به حفر چاه های عمیق تر و عمیق تری می کنند.
آمارهای رسمی نشان می دهد، تغییر آب و هوا، به ویژه افزایش دما نقش مهمی در این زمینه داشته است. میانگین دما در اطراف دریاچه ارومیه در دهه گذشته کمی بیش از سه درجه سانتی گراد افزایش یافته است.
با بازگشت دوباره سطح بارش به میانگین معمول آن به نظر می رسد دوره طولانی خشکسالی در منطقه دو سال پیش به پایان رسیده است اما افزایش بارش، عوامل دیگری که موجب خروج آب از از دریاچه می شد را بهبود نداد.
آقای رعناقدر افزود: “همه ما باید سرزنش شویم. امروزه جمعیت زیادی وجود دارد و همه به آب و برقی که سدها تولید می کننند نیازمند هستند.”
عباس حسن پور رییس محیط زیست ارومیه گفت: “ما اکنون می توانیم شروع کنیم و با اشاره به معاونان خود از جمله رعناپور افزود: بخش نیروی کار و مدل های آماده اجرا تهیه کرده است.”
در حالی که ایران برای پیشرفت برنامه های موشکی خود میمون به فضا می فرستد، دولت روحانی به دلیل تحریم های بین المللی با کمبود بودجه روبرو است و پولی در بساط نداد تا دریاچه ارومیه را دوباره احیا کند.
حتی اگر پول هم باشد، مقامات ایرانی می گویند احتمالا برای نجات دریاچه ارومیه خیلی دیر شده است.
یکی از مقامات ایران گفت: “همه پول دنیا می تواند به دریاچه بریزد اما در خوشبینانه ترین پروژه ها نیز چند دهه یا بیشتر طول می کشد تا آب این دریاچه به سطح سابق آن برسد.”
مشکلات زیادی سر راه نجات دریاچه ارومیه وجود دارد.
مرتضی میرزایی که در ارومیه زندگی می کند، گفت: “سدهای ساخته شده از جمله دلایل از بین رفتن دریاچه ارومیه بوده است.”
رعناپور که در اطراف دریاچه ارومیه بزرگ شده و می گوید، اوقات بیکاری خود را صرف مبارزه با شکارچیان تپه های اطراف می کند، گفت: “می دانید مشکل واقعی چیست؟ همه مردم در سراسر جهان فقط به پول فکر می کنند، کاری که ما هم می کنیم و اکنون دریاچه ما نابود شده است و زندگی کم کم از این منطقه رخت بر می بندد.”
منبع: نیویورک تایمز، ۳۰ ژانویه
