تأثیر جنبش مشروطه خواهی بر سروده‌های سید اشرف الدین گیلانی (نسیم شمال)
زجا برخیز وقت انتخاب است
اثری که جنبش مشروطه خواهی بر کل نظام اجتماعی ایران گذاشت، ادبیات را هم در برگرفت. با برپایی جنبش مشروطه خواهی، جهشی بزرگ از دید فکری و اجتماعی در جامعه و در میان سخنوران پدید آمد. تأثیر این جریان به اندازه‌ای بود که اندیشهٔ مردم به سوی یک دگرگونی اجتماعی گرایش یافت و در پی آن، ادبیاتی تازه و متفاوت از گذشته رخ نمود و موضوعات و مفاهیم اجتماعی و سیاسی به پهنهٔ ادبیات راه یافت. ملک الشعرای بهار، ادیب الممالک فراهانی، فرخی یزدی، ابوالقاسم عارف قزوینی، علی اکبر دهخدا و برجسته‌تر از همه، سید اشرف الدین گیلانی از سرایندگانی بودند که به موضوعات سیاسی و اجتماعی پرداختند. به طور کلی، هدف از اشعار در دوران مشروطه خواهی، بیدار کردن شهروندان، برانگیختن احسااست ملی و میهنی، ترویج آزادی‌های فردی و اجتماعی، از میان برداشتن خرافات و اندیشه‌های سست و ناروا، پیکار با بیگانه خواهی، انتقاد سخت از نابسامانی‌ها و آشنا کردن مردم به حدود و حقوق انسانی آن‌ها بوده است. با پیدایش مشروطیت ادبیات طنزی حقیقی، که لبهٔ تیز خود را بیش از افراد، متوجه اجتماع و معایب عمومی جامعه ساخته بود، پدید آمد.
سید اشرف الدین گیلانی شاعری بود زبردست و در زمینهٔ طنز و کنایه بی‌مانند که روزنامهٔ “نسیم شمال” را در۱۳۲۵ قمری به راه انداخت. وی، رویدادهای ناخوشایند سیاسی و اجتماعی و انتقادهای کوبندهٔ خود را با زبانی آمیخته به شوخی و نیشخند که از ویژگی‌های ادبیات سیاسی مردمی است، مطرح کرده است. بخشی از سروده‌های سید اشرف الدین، دربارهٔ مجلس و آشکارا نشان دهندهٔ سرخوردگی افسردگی او از ناکاردانی و ناکارایی نمایندگان است. اشرف الدین با بهره گیری از ضرب المثل‌ها که بیشتر با طنزی تلخ همراه است، گیرایی خاصی به سروده‌هایش بخشیده است. در سرودهٔ زیر، اشرف الدین مجلس را به درشکهٔ شکسته، شک گر، خر لنگ و آدمی تریاکی که دیگر ارزش و کارایی ندارد، تشبیه کرده است:
این درشکه بشکسته، لایق سواری نیست
این سگ مفلوک، تازی شکاری نیست
این خر سیاه لنگ، قابل مکاری نیست
این حریف تریاکی، پهلوان کاری نیست (نسیم شمال، ص ۳۸۱)
این سروده نیز از زبان یکی از نمایندگان در مجلس است که کارهای خود را در دوران نمایندگی این گونه توصیف می‌کند (به تقلید از فردوسی در بحر متقارب):
منم آنکه کردم وطن را خراب / منم آنکه خوردم شراب و کباب
منم آنکه شد کار من عیش و نوش / شنیدم بسی نغمه‌ها من به گوش
منم آنکه خوردم بسی مال مفت / شده گردنم چون درختی کلفت (نسیم شمال، ص ۶۱۲)
نکته‌هایی دربارهٔ مجلس شورای ملی در سروده‌های اشرف الدین گیلانی
۱ ـ رأی خریدن و رشوه دادن
نامزد نمایندگی در مجلس و وابستگانش و در واقع همهٔ کسانی که زندگیشان به گونه‌ای وابسته به شخص نامزد بود، برای پیروزی طرف خود، تلاش‌های زیادی برای جلب مردم می‌کردند. یکی از اقدامات آن‌ها رأی خریدن بود مثلاً با پول دادن به مردم رأی آن‌ها را به نفع خود جمع آوری می‌کردند.
پول‌ها خرج شد امسال به هر شهر و دیار
مردمان رأی خریدند در این گوشه کنار
همه پادو شده بودند برای سرکار
کار‌ها شد همه معلوم میان بازار (نسیم شمال، ص ۵۸۷)
برخی از کاندیداهای انتخاباتی هر اقدامی را برای موفق شدن، بر خود مجاز می‌دانستند. یکی از این اقدامات، دادن پول به مردم چه از طریق مستقیم (خود) و چه از طریق غیرمستقیم (متعلقان خود) برای خریداران آرای آن‌ها بود.
برای وکالت بسی پول‌ها / فرستاده‌ام پیش موکل‌ها (نسیم شمال، ص ۶۱۳)
۲ــ دزدیدن تعرفه‌ها
یکی از شیوه‌های ناهنجار در انتخابات، دزدیدن تعرفه‌های اخذ رأی بود. بدین صورت که یا از روی آن‌ها چاپ می‌کرده‌اند و یا به نوعی این آراء را به دست می‌آوردند.
آن یکی شب رفته از صندوق بدزدد تعرفه
در عوض سازد دورقه (نسیم شمال، ص ۵۷۸)
۳ـ تقلب در انتخابات
از زمان رضاخان یعنی مجلس پنجم، تقلب در انتخابات چه آشکارا و چه پنهان رایج شد. مردم پای صندوق‌های رأی گیری می‌رفتند و نماینده خود را انتخاب می‌کردند ولی نتیجه از قبل تعیین شده بود.
از شهر‌ها به تهران شد منتخب روانه
یک دسته آشکارا یک دسته محرمانه (نسیم شمال، ص ۳۳۹)
۴ــ حرف‌ها و وعده‌های کاندیدای نمایندگی به مردم فقیر
کاندیدا برای اینکه رأی آورد وعده‌هایی به مردم، خصوصاً اقشار فقیر جامعه می‌داد که زندگیتان را دگرگون می‌کنم. آن‌ها نیز به امید بهبودی اوضاعشان، تحت تأثیر قرار می‌گرفتند. معمولاً این وعده‌ها نیز تحقق نمی‌یافت و دورهٔ بعد فرد دیگری باز با این شعار‌ها به میدان می‌آمد.
غم مخور‌ای مستمند بی‌کفیل / می‌شوم شش روز دیگر من وکیل
من وکالت بی‌اجازت می‌کنم/ توی مردم سرفرازت می‌کنم
رخت می‌خواهی برایت می‌خرم / هم عبا و هم قبایت می‌خرم
این وکالت چونکه واجب می‌شود/ بیشتر پول مواجب می‌شود
چون به مجلس من بیفتم در جلو/ تو بخور هر شب فسنجان با پلو (نسیم شمال، ص ۵۶۳)
۵ـ تشویق مردم به شرکت در انتخابات
اشرف الدین با استدلال‌هایی که می‌آورد تلاش زیاد می‌کند تا مردم را تشویق و بیدار کند که شرکت در انتخابات و انتخاب نمایندهٔ خوب در بهبودی اوضاع کشور تأثیر بسزایی دارد. بدین سبب که نمایندگان پیشین نتوانستند اقدامی در جهت بهبودی اوضاع کشور بردارند. او با تمام وجود خواهان حضور جدی مردم در انتخابات و انتخاب فردی شایسته برای دگرگونی اوضاع کشور است.
دگر ملانما معدوم گردد/ خدا ترسی همی مرسوم گردد
حقیقت‌ها همه معلوم گردد/ دل ظالم ازین مجلس کباب است
زجا برخیز وقت انتخاب است
ز بس ظالم به ما ظلم و جفا کرد/ رکاب اسب‌هایش را طلا کرد
فقیران را به مجلس آشنا کرد/ به مجلس معنی فصل الخطاب است
ز جا برخیز وقت انتخاب است
هزاران لعن بر دزدان ظالم/ ستمکاران بی‌ایمان ظالم
خداوندا بسوزان جان ظالم/ که دل از ظلم ظالم در عذاب است
ز جا برخیز وقت انتخاب است
درین کشور که ما دیدیم تا بود/ نبوده دسته‌ای جز دزد موجود
از این رو راستی گردیده مفقود/ وکیل خوب اگر تعیین شود زود
برای تشنگان دریای آب است/ زجا برخیز وقت انتخاب است
میان پارلمان در شهر تهران/ وکیل از بهر ملت می‌دهد جان
اگر هر شب خورد مرغ و فسنجان/ برای او حلال است و ثواب است
زجا برخیر وقت انتخاب است (نسیم شمال، ص ۵۶۶)
۶ـ کارهای خوب نمایندگان
سید اشرف الدین با موشکافی در منش و روش نمایندگان، کارهای نادرست آنان را نکوهش و کارهای شایسته‌شان را تبلیغ و تشویق می‌کند. برای نمونه به برخ یاز نکته‌ها در این زمینه اشاره می‌کنیم.
فراهم کردن زمینهٔ ارزان شدن کالا‌ها: برخی از نمایندگان در برابر جامعه احساس مسئولیت می‌کردند و گامهایی در راه بهبود زندگی شهروندان بر می‌داشتند. یکی از این کار‌ها، تلاش برای از میان بردن تورم و ارزان کردن کالا‌ها بود:
گر وکیل دوره پنجم رسد از شهر‌ها
جنس‌ها را سر به سر از لطف ارزان می‌کنند
هر وکیلی زین وکالت گوشت شیشک می‌خورد
نان گندم را برای خلق ارزان می‌کنند
هرچه می‌خواهی بخر با قیمت ارزان و خوب
چونکه نعمت را در این تهران فراوان می‌کنند (نسیم شمال، ص ۶۸۵)
کندن ریشهٔ ستم: از دیگر کارهای نیک نمایندگان، تلاش در راه برقراری عدالت و ریشه کن کردن ستم، با وضع قوانین مناسب و بجا است. او پیامد مجلسی با نمایندگان خوب را اینگونه توصیف می‌کند:
بیرق ظلم سست می‌گردد/ کار ملت درست می‌گردد
بعد از این ظلم را نمی‌بینید/ غیر گل زین چمن نمی‌چینید
عدل خواهان سوار فیل شدند/ مال مردم خواران ذلیل شدند (نسیم شمال، ص ۵۵۷)
۷ـ ویژگی منفی نماینده
در نسیم شمال، برخی از کارهای ناشایست نمایندگان نکوهش شده است.
مفتخوری: پاره‌های از نمایندگان تنها به فکر خود بودند و در واقع خود را به خاطر شهروندان به زحمت و دردسر نمی‌انداختند؛ کار آسان و دستمزد سنگین داشتند و به مجلس همچون ابزاری برای چپاول می‌نگریستند.
این دفعه دگر دخل به آن دفعه ندارد / دیگر احدی گوشت به گربه نسپارد
هر مفتخوری پای به مجلس نگذارد (نسیم شمال، ص ۴۶۳)
بیسوادی: نماینده‌ای که برگزیده می‌شود باید باسواد و تحصیلات عالی داشته باشد تا بتواند از حقوقئ شهروندان پاسداری و راه را برای اعتلای دانش و فرهنگ فراهم کند.
ای‌ها الناس ره خویش به گمره ندهید
بی‌سوادان را در مجلس خود ره ندهید
محرمانه وطن از دست به ناکس ندهید
من شما را ز وفا می‌کنم اگه ندهید (نسیم شمال، ص ۵۸۷)
رشوه خواری: پاره‌ای از نمایندگان برای اینکه کاری برای کسی انجام دهند یا قدمی برای صاحبان حق بردارند و در واقع به تکلیف خود در برابر رأی دهندگان عمل کنند، دست به اخاذی و رشوه خواری می‌زدند.
هر وکیلی که رشوه خوار بود
/بر سر اسب خود سوار بود
روز و شب طالب شکار بود
خوش خط و خال هم چو مار بود (نسیم شمال، ص ۵۸۵)
دغلکاری و دو رنگی: چهره و شخصیت ظاهری شماری از نمایندگان، پیش و پس از انتخابات یکسره متفاوت و نشان دهندهٔ دورویی آن‌ها بوده است.
زین وزیران و وکیلان دو رنگ
بر خلایق زندگی گردیده تنگ
نه شفا پیدا نه مرگ بی‌درنگ
مملکت بیمار وار و زرد رنگ (نسیم شمال، ص ۴۲۵)
به طور کلی در سروده‌های اشرف الدین مربوط به مجلس، پاره‌ای بسامد بالایی دارد و برخی دیگر بسامد کمتری؛ برخی مثبت است و برخی دیگر منفی. اشرف الدین با همهٔ توان، مردم را به شرکت در انتخابات و دقت در گزینش در نمایندهٔ کاردان فرا می‌خواند. او به این نتیجه رسیده است که نمایندگان پیشین گامی در راه بهبود اوضاع کشور برنداشته‌اند. و از همین رو از مردم می‌خواهد، با دقت بیشتر در گزینش نماینده، به دگرگونی اوضاع کمک کنند. این نکته دارای بسامد بالایی است. با این حال، اشرف الدین امید چندانی به بهتر شدن اوضاع کشور با وجود نمایندگان و برپایی مجلس ندارد و بسامد این مووضع هم در اشعار او در سطح بالایی است. به هر رو، نومید و سرخورده است و به نکوهش نمایندگان و مجلس می‌پردازد.
منابع
جهانگیر صفری و رقیه همتیان، نگاهی به سیمای مجلس شورای ملی در “نسیم شمال”
سید اشرف الدین گیلانی (نسیم شمال)، ۱۳۶۳، جاودانه سید اشرف الدین گیلانی، انتشارات فرزان