روایت راویان خیزش شش روزه زنان از حجاب
دیربازی بود که باز نگاری و مستند سازی وقایع مربوط به زنان ایران، به عنوان «موضوع تاریخ»، غالبا ازچشم محققان و مورخان دورمانده بود. از اواخر دهه شصت تلاش زنان صاحب نظر و اهل قلم در داخل و خارج از کشوربرای مستند سازی و نگارش رویدادهای تاریخی و اجتماعی زنان، فصلی به نام زنان ایران را به کتاب تاریخ جهان افزوده است. کتاب «خیزش زنان ایران در اسفند ۱۳۵۷»۱ دردودفتر به نام های تولدی دیگر و همبستگی جهانی به کوشش مهناز متین و ناصر مهاجر از جمله تلاش های ماندگار در این حوزه است.
این اثر که بر مبنای مصاحبه و نیز تکنگاری شاهدان وکنشگران واقعه اعتراض به اجباری شدن حجاب تدوین شده است، در مجموعه تاریخ شفاهی زنان که نمونه های دیگری از آن درسالهای اخیر منتشر شده جای می گیرد. تاریخ شفاهی یکی از روش های نوین تاریخ نویسی است که تولد آن را به سال های پس از جنگ جهانی دوم نسبت می دهند.
درکتاب «دفترچه خاطرات شانزده زن ایرانی » در تعریف تاریخ شفاهی به نقل از مهناز افخمی چنین نقل شده : “تاریخ شفاهی به اعتباری نه شفاهی است و نه تاریخ بلکه گزارش بازیگران و شاهدان است که می تواند منبعی برای نگارش تاریخ شود».۲. کتاب خیزش زنان ایران به عنوان نمونه ای خوش ساخت در تاریخ شفاهی زنان، منبعی دست اول برای تحقیق در واقعه شش روز خیزش زنان در اعتراض به حجاب اجباری است.
هرچند محدودیت حافظه و گاه عدم توانایی برخی از مصاحبه شوندگان دربازتاب شرح دقیق وقایع مشکلاتی را پیش آورده اما فراوانی و گونهگونی مصاحبه ها تا حدودی موجب برطرف شدن این نقص شده است.
رویدادی که در کتاب« شش روز خیزش…» مورد بررسی قرار گرفته، درسال ۱۳۵۷ درکوران حوادث انقلاب رخ میدهد. درشانزده اسفند ۱۳۵۷، پس ازانتشار سخنان آیت الله خمینی مبنی براجباری شدن حجاب، طیف های گوناگون زنان در اکثر نقاط کشور تصمیم به برگزاری تظاهراتی دراعتراض به این قانون گرفتند. این تظاهرات خودجوش به دلیل همزمانی با برگزاری روز جهانی زن درهفدهم اسفند در ابعادی وسیع در میدان آزادی تهران برگزار شد .بدین سبب گروه زیادی از زنان روشنفکر وسیاسی درادامه این حرکت اقداماتی را طراحی کردند که طی یک هفته تلاش وهمراهی نیروهای مردمی در شرایط انقلابی آن دوران ،موجب عقب نشینی موقت کمیته مرکزی انقلاب اسلامی درزمینه حجاب اجباری شد. تا اینکه در تیرماه ۱۳۵۹ ، دولت جمهوری اسلامی با انتشار بیانیه رسمی ،اجباری بودن حجاب اسلامی را برای کلیه زنان ایرانی اعلام شد. کتاب حاضر از طریق استناد به منابع و اخبارمنتشرشده در روزنامه هاو مجلات معتبر آن دوران و نیزمصاحبه با شاهدان و کنشگران این واقعه به بررسی تلاش شش روزه زنان از شانزده اسفند تا ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ پرداخته است.
دفتر نخست این کتاب شامل روزشماری از وقایع وصدور بیانیه ها و احکام در دوران انقلاب است. این روزشمارکه به استناد مطالب و اخبار روزنامه های کثیرالانتشار آن دوران تهیه شده است فاصله زمانی ۲۵ دی ماه، یعنی وقوع اولین حملات تهدیدآمیز علیه زنان بی حجاب، تا ۱۶ اسفند، یعنی یک روز قبل از برگزاری تظاهرات عظیم زنان علیه اجباری شدن حجاب، را دربرمیگیرد . بخش دوم با نام «شش روز خیزش»، گزارشی مستند از رویدادهای مرتبط با این واقعه در جامعه است که از فاصله زمانی ۱۶ اسفند تا ۲۲ اسنفد رخ داده است.
بخش اصلی این جلد از کتاب، مصاحبه ها وروایات شخصی افراد از خیزش زنان علیه اجباری شدن حجاب را شامل می شود.
قسمت هایی از کتاب« شورش» اثر مهرانگیز کار، «حجاب و روشنفکران» نوشین احمدی خراسانی و«درحضر» مهشید امیرشاهی، بخش دیگر این کتاب است . کتابشناسی موضوعی حجاب با حدود سیصد مدخل، پایان بندی دفتر نخست است .
دفتر دوم در واقع نگاه جهان است به ایران . اعلام همبستگی تعداد زیادی از فمینیست های شناخته شده غربی با خیزش عمومی زنان که موجب پوشش جهانی این خبر شد.
گزارش سفر هیئت نمایندگی «کمیته بین المللی حق زنا ن»۳ به ایران، روایتهای فردی اعضای هیئت نمایندگی، بیانیه ها و اطلاعیه های سازمانهای بین المللی و ایرانی در خارج از ایران، و مشخصا در فرانسه، در حمایت از حرکت زنان ایران و سرانجام گفت وگوهای مهناز متین سی سال پس از واقعه با فمینیستهای اروپایی، که از این حرکت حمایت کرده بودند، بخش های مختلف دفتر دوم را تشکیل میدهد.
توجه جهان به رویدادهای ایران و شکلگیری روند همبستگی فمینیستهای غربی با زنان ایران دراین دوره، که با سفر کیت میلت نویسنده فمینیست امریکایی به ایران آغاز میشود، از جمله عوامل تعیین کننده ای است که موجب شهرت و اعتبار جهانی حرکت اعتراضی زنان ایران شد . هرچند که شرایط انقلابی در کشور، فقدان حضور منسجم جنبش مستقل زنان و یا به تعبیری نبود سرمایه اجتماعی در پس این حرکت مانع ازآن شد که این جریان از سوی زنان کنشگر پی گرفته شود.
غربت شکوهمند تلاش های مستقل زنان در هجمه ای از نقدها وخرده گیری های برآمده ازرویکردهای مردانه و توهّم های سیاسی/ تاریخی در میان روشنفکران ایرانی که پیش از این در کتاب « حجاب و روشنفکران »۴ روایت شده بود به تصویر کشیده شده بود، در این کتاب به قلم مهناز متین اینگونه تصویر می شود: « تردیدی نیست که خیزش زنان ایران، درمیان ایرانیان خارج از کشور، بحث انگیزبود. آنها تافتهی جدا بافته ای از هم میهنان شان در داخل کشور نبودند. [….]آنها نیزدر چنبرهی تناقضاتی گرفتار بودند که از برداشت های شان نسبت به ‘روحانیت مترقی ‘ ، ‘حکومت خلقی ‘، ‘مبارزه ضدامپریالیستی ‘، ‘ انقلاب دموکراتیک ‘ جنبش فمینیستی ‘ و …سرچشمه می گرفت. [….] این گرایش چیره برایرانیان خارج ازکشور،نمی توانست بربازتاب خبرها دررسانه های بین المللی اثر منفی برجای نگذارد.[….] و ناگفته نماند. روزنامه هایی که به لطایف الحیل، همبستگی جهانی فمینیستی را زیر علامت سوال می بردند، حتا حاضر نشدند برای پوشش دادن و بازتاباندن خبرهای آن رویداد بی مانند ،یک گزارشگر زن به ایران بفرستند. لیبراسیون تا آنجا پیش رفت که از تامین هزینهی سفر یکی از روزنامه نگارانش مارتین استورسی شانه خالی کرد. راست آن است که جنبش حق خواهانهی زنان ایران و حمایت جهانی از آن، دست آویزی شد برای تصفیه حساب با فمینیست هایی که از یک دهه پیش در اروپا و امریکا بنیاد های نظام پدرسالار را به چالش کشیده و خواب آرام بسیاری را بر آشفته بودند…. این تصفیه حساب دامن کیت میلت را هم گرفت. مصاحبه مطبوعاتی او و هم رزمان ایرانی و فرانسویاش در ایران را جدی نگرفتند. مصاحبه مطبوعاتی کیت میلت در فرانسه را شوی امریکایی نامیدند…»۵.
انتشارکتاب «خیزش زنان ایران…»مهناز متین و ناصر مهاجر در کنار کتاب «حجاب وروشنفکران» نوشین احمدی خراسانی هرچند با رویکردهایی متفاوت اما همچون دواثر جدی و مهم در موضوع حجاب موجب غنای فضای پژوهش وتحقیق در این موضوع شده است.
این دوکتاب یکی به عنوان تاریخ شفاهی واقعه خیزش شش روزه زنان در اعتراض به حجاب اجباری و دیگری به عنوان پژوهشی تاریخی در موضوع حجاب،دارای نقشی پراهمیت در تکمیل پازل تاریخی ححاب هستند.
پانویس
۱.. خیزش زنان ایران دراسفند ۱۳۵۷مهناز متین ،ناصر مهاجر. ۲ ج. نشرنقطه ،۱۳۸۹.
۲.دفترچه خاطرات شانزده زن ایرانی / نوشین احمدی خراسانی . تهران: ۱۳۸۸.ص.۱۵.
۳.. کمیته بین المللی حق زنان درهمبستگی با زنان ایران در ماه مارس ۱۹۷۹ تاسیس شد. درمیان اعضای موسس این کمیته چهره های شناخته شده فمینیستی همچون سیمون دوبوآر و آلیس شوارتزر حضور داشتند.
۴..حجاب و روشنفکران. نوشین احمدی خراسانی. تهران. ۱۳۹۰.
۵. خیزش زنان ایران…. دفتر دوم همبستگی جهانی. صص. ۱۴/۱۵.