کرماشان و بحران اضمحلال فرهنگی

طی سالیان اخیر، به ویژه از سالهای دهه هشتاد خورشیدی به بعد، کرماشان مرکز توجه بسیاری از فعالان سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کرد بوده است. علت اصلی چنین موضوعی، که به اعتقاد نگارنده از آن می توان به عنوان نوعی حساسیت یا واکنش نیز یاد کرد، در واقع اضمحلال تاریخی، فرهنگی و زبانی است (به شکلی سیستماتیک) که در بزرگترین و پرجمعیت ترین شهر کردستان ایران، به شکل عینی و شهودی تجلی می یابد. در چنین فضایی سئوالات بسیاری قابل طرح هستند. از جمله اینکه آیا دراین شرایط چنین حساسیت و واکنشی بیانگر واقعیت امر است؟آیا مسئله ای بنام مسئله کرد در کرماشان وجود دارد؟ آیا می توانیم آسمیلاسیون فرهنگی و زبانی را در کرماشان به عنوان یک پدیده بررسی کنیم؟ یا حتی گامی به جلوتر، اساسا در کرماشان در رابطه با زبان، تاریخ و فرهنگ عمومی، با نوعی فرایند بحرانی مواجهیم؟ تمامی این سئوالات در خور تعمق اند. برای فهم معضل موجود در کرماشان، کارها و نوشته هایی در پاسخ به چنین سوالاتی منتشر شده است. ولی به اعتقاد راقم این سطور، بسیاری از آن تحلیل ها با نگاهی سیاسی شده و ارزشمدار به مسئله کرماشان نگریسته اند و لذا امکان دستیابی به نگاهی جامع را بسته و نتیجیتا فهم عمیق مسئله را سد کرده است. در این یادداشت تلاش خواهم کرد به طبقه بندی و تشریح مسئله ای که آنرا “مسئله ی کرماشان” می نامم، بپردازم و با توجه به دسترسی به شهودات مشخص، وضعیت امروز جامعه کرماشان را بررسی کرده و راه های برون رفت از شرایط بحرانی کرماشان را بیان بدارم.

 

1- نظریه ناسیونالیسم اروپایی، دولت مدرن در ایران و ملت سازی آمرانه:

در ابتدای امر باید اشاره کرد که مفاهیمی چون ناسیونالیسم، ملت، ملت ـ دولت و… از بر ساخته های دوران مدرن اند، اما اگر نگاهی به تاریخ شکل گیری اندیشه ناسیونالیسم بیندازیم، به طور کلی تضعیف هژمونی آرمان و هویت مسیحی در اروپا، در خلال رنسانس، جنبش اصلاح دینی و بعد از آن، شرایطی را طلب می کرد که آرمانها و هویت های جدید، باید بر اساس داده هایی حقیقی تر شکل بگیرند. در واقع ناسیونالیسم یکی از آنها بود. تلاش برای رسیدن به یک آگاهی جمعی همبسته یا به تعبیر ماکس وبر(max weber) جامعه شناس شهیرآلمانی، اجتماع احساسی، با الحاق عناصری چون زبان و فرهنگ مشترک، هدف وحافظه ی جمعی مشترک، سرزمین و میراث مشترک، و حتی دولت واحد(آنگونه که در نظریات کلاسیک به سیس و کندرسه آمده است)، به شکل کلی اصلی ترین کارکرد ناسیونالیسم است. البته در اینجا قصد ندارم که به تفاوت های میان ناسیونالیسم، میهن پرستی (patriotism)، ملت باوری و… بپردازم.

بسیاری از محققان تاریخ ایران تاسیس دارالفنون را سنگ بنای تجدد و خدمات امیر کبیر را از اولین گامها جهت تاسیس دوت مدرن در ایران می دانند. در همان دوران است که پاره ای از نخبگان ایرانی برای تحصیلات و فراگیری متون و فنون جدید به اروپا می روند و زمینه ی آشنایی آن نخبگان با نظریه ی ناسیونالیسم اروپایی و به ویژه شکل فرانسوی آن فراهم می آید. می توان چنین گفت که ناسیونالیسم از اولین انگاره های فکری غرب است که به کشور های خاورمیانه و از جمله ایران پای گذارده است. اما به ثمر رسیدن پروژه دولت سازی به شکل مدرن را باید در دوران رضاخان جستجو کنیم؛ دورانی که شاهد تشکیل نهادهای مشخص دولتی و اجتماعی مانند دستگاه بوروکراتیک اداری، نظام آموزشی، ارتش و صنعت هستیم. علاوه بر تشکیل این نهادها که از مختصات های دولت مدرن است، اندیشه ناسیونالیسم ایرانی که یک الگو برداری تام و تمام از مدل ناسیونالیسم فرانسوی آن است، در دستگاه پادشاهی رضاخان نهادینه شد. هسته ی مرکزی اندیشه ی ناسیونالیسم ایرانی را می توان به این صورت تفسیر کرد که ملتی واحد به نام ملت ایران وجود دارد که دارای نماینده ای واحد و بی قید وشرط بنام دولت است. از اینرو با اتکا به قدرت دستگاه سیاسی، تلاش ها برای رسیدن به یکسان سازی زبانی و فرهنگی آغاز می شود. در کلیت امر این فرایند هدفش رسیدن به هویت تازه تعریف شده ی واحدی است که تاریخ تازه کشف شده کهن نیز استحکام بخش آن بود.

این روند رابه نوعی می توانیم “ملت سازی آمرانه، تحمیلی یا اجباری” نام نهیم؛ به این معنی که دستگاه سیاسی با استعانت از ایدئولوژی مشخص و با توسل به قدرت سیاسی و اقتصادی و در عین حال با بهره گیری از نهادهای بوروکراتیک، آموزشی و تبلیغاتی خود سعی در ذوب کردن گوناگونی های فرهنگی و زبانی در چارچوبی واحد، برای رسیدن به هویتی واحد است.

زیست کرماشان در چارچوب جغرافیایی ایران، ارتباط بلاواسطه و مستقیم آن را با پدیده دولت سازی مدرن فراهم آورده است. اصولا اگر به لحاظ تاریخی و جغرافیایی هم به کرماشان بنگریم، می توانیم دریابیم که چرا کرماشان از دید کارگزاران مرکز دارای اهمیتی حیاتی است. اگر به دوران پیش از رضاخان برگردیم می بینیم که کرماشان در دورانی نقش پایتخت موقت را ایفا کرده است. یا اگر موقعیت جغرافیایی کرماشان را در نظر بیاوریم، می بینیم که از طرفی کرماشان اصلی ترین مبدا ارتباطی به شکل زمینی، با دیگر کشور خاورمیانه یعنی عراق است و از طرفی دیگر به شکل داخلی کرماشان پیوند دهنده ی بخش کم ارتفاع منطقه با بخش کوهستانی است. از سوی دیگر کرماشان دارای ذخایر محدود نفت و گاز در بخش کم ارتفاع خود یعنی در نواحی قصرشیرین و سومار است. علاوه بر آن کرماشان دارای ظرفیت فوق العاده مستعد در حوزه کشاورزی و همچنین دارای منابع طبیعی به نسبت زیادی است. تمامی این موارد جایگاه استراتژیک و اقتصادی کرماشان را نسبت به مرکز، به شدت تقویت می کند. استنباطی که نگارنده از مسئله دارد این است که در واقع آسمیلاسیون فرهنگی و زبانی، به نوعی می تواند بیان کننده ی اهمیت جایگاه کرماشان برای دستگاه مرکزی باشد. اصولا تغایر زبانی و فرهنگی کرماشان با مرکز می تواند تضعیف کننده ی سلطه ی اقتصادی، استراتژیک و ایدئولوژیک مرکز تلقی شود؛ ولذا برای عبور از این ظرفیت بالقوه ی تضعیف کننده، زبان و فرهنگ کرماشان در فرایندی سیستماتیک از سوی مرکز دچار بحران می شود. بدین ترتیب می توان چنین نتیجه گیری کرد که یکی از دلایل بسیار تعیین کننده در پروژه ی یکسان سازی فرهنگی و زبانی در کرماشان، تلاش های سیستماتیک دولت ها در ایران برای عملی ساختن این پروژه بوده است.

 

2- کرماشان و تکثر اتنیکی و ملی:

یکی از وجوه افتراق کرماشان با دیگر شهرهای کردستان ایران، “ تمایز و تکثر اتنیکی” موجود در آن است، به این تعبیر که در کرماشان قومیت های متفاوت، با زبان و گویش متفاوت و قابل تشخیص زندگی می کنند که از آن جمله می توان به کلهری، جافی با تیره های متفاوت، هورامی، لکی و کرد هایی که دچار تغییر ماهیت زبانی گشته و به زبان فارسی تکلم می کنند، اشاره کرد. نکته اساسی که در اینجا باید ضمیمه گردد، ارتباط ارگانیک چنین تمایزی با به کار گیری زبان یا گویش مشخص، برای تمایز با دیگری است. یعنی تمایز اتنیک ها در بستر جامعه ی شهری کرماشان را می توان در بکار گیری زبان مشخص دید. در اینجا به شکل طبیعی زبان، کارکرد هویت بخش خود را بازی می کند. اما نباید فراموش کرد که در کرماشان ما با اتنیک های غیرپیوسته و گسسته روبه روییم. در نتیجه باید از هویت های زبانی غیر واحد و پراکنده سخن بگوییم. می توان آن را به مثابه جزایری کوچک در دریا تشبیه کرد که ساکنان هر جزیره، خود را در واحدی اختصاصی تعریف می کنند. در گذشته به نسبت امروز کرماشان با چنین تنوعی روبه رو نبوده ایم. حداقل دو عامل اساسی در بوجود آمدن چنین سطحی از تنوع در کرماشان نقش داشته اند:

2- الف : تفاوت درآمد روستانشین و شهرنشین

اصولا شهر نشینی و توسعه ی شهرها یکی از پیامد های عینی دوران مدرن است. البته یک امر را نباید ناگفته گذارد که پدیده ی شهر نشینی در تاریخ اروپا همگام با مفهوم شهروندی، سیر طبیعی خود را طی کرد، به نحوی که می توان چنین ادعا کرد که توسعه ی شهرها در اروپا مصادف بوده است با پیدایش و توسعه مفهوم شهروند. اما مورد ایران وضعیت کاملا متفاوت است. به این صورت که در غیاب مفهوم شهروندی، دولت مستقر به شکلی آمرانه و از بالا به پائین دست به ملت سازی زده و همین امر موجب توسعه شهرها در تاریخ معاصر ایران شده است. رشد و توسعه ی زیر ساخت و صنعت از یک سو و از سویی دیگر گسترش شهرها به عدم تعادلی اساسی منجر گشته است. این عدم تعادل ماحصل تفاوت در درآمد شهرنشین و روستانشین، در اثر توسعه ی شهرها و صنعت در دوران رضاخان و بعد از آن است. تفاوت “هفت برابری” در درآمد را می توان علت اساسی مهاجرت روستائیان و اسکان همیشگی آنان در شهرها دانست. در نتیجه ی این مهاجرت، شاهد توسعه ی کاذب و نامنظم شهرها، تضعیف بخش کشاورزی و در عین حال نابودی صنایع تولیدی سنتی هستیم. جالب اینجاست که این روند ناکارآمد هنوز در ایران وجود دارد و به حیات خود ادامه می دهد. بسیاری از متفکران حوزه ی توسعه و تاریخ ایران همین مسئله را یکی از دلایل جدی توسعه نیافتگی در ایران می دانند، که البته به بحث ما مربوط نمی شوداما ارتباط این مقوله با مسئله کرماشان کاملا مستقیم است. در کرماشان به شکل عام با چنین وضعیتی روبرو بوده ایم. در دورانی روستائیان برای رسیدن به زندگی با رفاه تر، به شکل آهسته به شهر کرماشان مهاجرت کرده اند. این مهاجرت را می توانیم نوعی “مهاجرت اختیاری” نامگذاری کنیم.

2- ب: جنگ هشت ساله ی ایران و عراق:

وجه دیگری که باری اجباری را با خود حمل می کند و نقش حیاتی در به وجود آمدن بافت اتنیکی کرماشان داشته، جنگ هشت ساله ی ایران و عراق است. هجوم ناگهانی و اجباری، نه فقط روستانشینان مرزی، بلکه بخش عظیمی از شهرهای مرزی به کرماشان و اقامت همیشگی آنان، سبب شد که بافتی جدیدتر به لحاظ اتنیکی و همچنین شرایطی نو به لحاظ دموگرافیکی و جمعیت شناختی در کرماشان پدید آید. در ایجاد این بافت جدید، با خروج شهروندانی که به فارسی تکلم می کردند از کرمانشاه، مواجهیم که حائز اهمیت بوده است. در واقع می توانیم از پدیده ی جنگ به عنوان عاملی یاد کنیم که وضعیت تحلیل کرماشان امروز را پیچیده تر ساخته است.

 

3- کرماشان و پدیده ی تکثر مذاهب:

یکی دیگر از تفاوت های شهر کرماشان با دیگر شهرهای کردستان، تکثر مذاهب موجود در آن است. همین تفاوت به ظاهر ساده پیچیدگی های مساله ی کرماشان را افزون می کند. در کرماشان صاحبان مذاهب مختلفی از جمله تشیع(اکثریت غالب)، اهل تسنن، پیروان آئین یارسان یا همان اهل حق و اقلیت های کوچکی از ادیان و مذاهب دیگر از جمله یهودیان، مسیحیان و بهایی زندگی می کنند. البته باید اشاره کنم که اقلیت بهایی کرد نیستند و علت حضور و اقامتشان در کرماشان را می توان، بدرفتاری مناطق مرکزی ایران در دورانی از تاریخ و طرد این اقلیت از سوی آنان، دانست. گمان نمی کنم هیچ یک از شهرهای کردستان ایران به اندازه ی کرماشان از چنین سطح از تنوع مذهبی و قومیتی، برخوردار باشند.

یکی از کارکرد های پراهمیت مذهب، کارکرد هویت بخش آن به لحاظ فردی و اجتماعی است. فرد مذهبی یا جامعه مذهبی با توسل به تاریخ، قواعد و آرمان های مذهبی، مناسبات و تعلقات فردی و اجتماعی خود را تنظیم می کند. تکیه بر این مولفه ها، فرد یا جامعه ی را در شرایطی قرار می دهد که “احساس بودن” به آن دست دهد. در اینجا کارکرد هویت بخش مذهب را به روشنی می توان دید. اگر مکان مورد نظر ما خاور میانه باشد، به طور طبیعی کارکرد مذهب بسط می یابد. به دلیل بافت توده ای و آموزش ندیده ی خاورمیانه از یک طرف و سنت ریشه دار اسلامی از طرف دیگر، مذهب در خاورمیانه به عاملی تبدیل گشته که در کثیری از جوانب زندگی فردی و اجتماعی آن، نقش حیاتی ایفا کند. اما اگر از این زاویه به مسئله ی کرماشان نگاهی بیندازیم درمی یابیم که شیعه بودن مرکزیت قدرت در ایران و انطباق هویتی آن با مذهب غالب شهروندان کرماشان، احساس تعلق خاطر کرماشان و ساکنان آنرا به سیستم مرکزی سیاسی در ایران تقویت کرده است. به این تحلیل می توانیم برسیم که یکی از دلایل پراهمیت در بوجود آمدن روحیه و تمایل مرکزگرایی در ساکنان کرماشان که بحرانی روانی و اجتماعی است، را باید در مقوله ی مذهب دید. به این دلیل اساسی است که معتقدم مذهب، نقشی اساسی در معادلات هویتی کرماشان بازی می کند.

 

4- کرماشان و کنشگران فرهنگی:

یکی دیگر از متغیرهایی که به شکل درونی در کرماشان اثرگذار و حائز اهمیت است، موضوعی است که آنرا “کنشگران فرهنگی” می نامم. در اینجا مقصودم از کنشگران فرهنگی، تمامی آن کسانی است که با فعالیت و تولید آثار هنری، ادبی و فرهنگی، در مقابل آسمیلاسون زبانی و فرهنگی کرماشان مقاومت کرده و سعی در حفظ زبان و فرهنگ کردی در کرماشان دارند. گمان نمی کنم که این ترکیب، امکان اطلاق به پیش از انقلاب ایران را داشته باشد؛ چرا که عمومیت یافتن آن پروژه پیش از انقلاب را بعید می دانم. مطرح شدن این کنشگران به اواسط دهه ی هفتاد خورشیدی به بعد بر می گردد. در آن زمان است که ما شاهد به ثمر رسیدن و هژمونی یافتن اضمحلال زبانی و فرهنگی در کرماشان هستیم. ترکیبی که از آن به عنوان کنشگران فرهنگی یاد می کنم، در واقع نتیجه ی واکنش به هژمونی یافتن آسیمیلاسیون در کرماشان است. در چنین شرایطی است که کتابهایی به زبان کردی کرماشانی در حوزه های گوناگون و از جمله شعر، ادبیات و کتاب کودک و… منشر می شود. همچنین آثاری هنری برای به جلوه کشیدن فرهنگ و زبان کردی کرماشان ساخته می شود و این روند تا امروز هم ادامه داشته است. اما تاثیرگذاری این فعالان جای بررسی دارد و باید مورد نقادی قرار گیرد.

طبیعی است که برای مقابله با پدیده آسمیلاسیون، معرفی و بازشناسایی تاریخ و فرهنگ عمومی ضرورت اساسی دارد، اما مسئله ای که قابل طرح است، این است که این تعریف تبدیل به یک استراتژی اساسی و غیرقابل بازگشت می شود. به این معنی که معرفی کردن کرد کرماشانی مساوی با زندگی بدوی، غیر شهری و عشیره ای است. به اعتقاد من استفاده از این استراتژی برای مسئله ی امروز کرماشان، علاوه بر خطا بودن، می تواند کارکردهای بسیار خطرناکی را هم به همراه داشته باشد. دلایل مسئله کاملا روشن هستند. در درجه اول بحران آسمیلاسیون زبانی در کرماشان، پدیده ای کاملا مدرن است و دوم اینکه شرایط زیست شهری شهروندان به سمتی حرکت می کند که هر روز با مولفه های دنیای مدرن بیشتر عجین می شود. لذا بهره گیری از این رویکرد میتواند وجه جدی دافعه آمیزی برای شهروند کرماشانی که دچار بحران هویت است، داشته باشد. البته از قالبی دیگر هم به مسئله بنگریم، در می یابیم که اتخاذ چنین رویکردی می تواند طبیعی نیز باشد. چراکه بطور کلی کرماشان و تاریخ آن، تهی از فاعلیت عمومی مدرن است و لذا جایی برای تاکید این فعالان بر وجهه مدرن کرماشان باقی نمی ماند. تحلیل نهایی این موضوع و ارتباط با کرماشان را به این صورت می بینم که اساسا تاثیر کنشگران فرهنگی بر وضعیت کرماشان را باید تاثیری خرد و محدود دید. به این دلیل که ایجاد تاثیر کلان نیاز به منابع جدی مالی و بهره گیری پیوسته از قدرت ساختاری دارد.

 

5- کرماشان و جنبش کردی:

مبارزات سیاسی کردها علیه حکومت های مرکزی در ایران را، علاوه بر تلاش برای کسب حقوق برابر یا مشارکت در قدرت سیاسی، به نوعی می توان تلاش برای صیانت از حافظه ی تاریخی و جمعی کردها در دوران مدرن دانست. اما اگر به جغرافیای مبارزاتی نیروهای سیاسی در طول این ادوار نگاهی بیندازیم، به این نکته ی بدیهی برمی خوریم که این جغرافیا دارای حد و مرزی اساسی است. به این معنا که اساسا حوزه ی مبارزاتی نیروها و احزاب سیاسی کرد از قیام سمکو به این سو، نتوانسته به منطقه کرماشان نفوذ کند و خود را در آن عمومیت ببخشد. دایره چنین نفوذی آنقدر محدود بوده است که اگر بخواهیم به شکل کلان به قضیه بنگریم، درمی یابیم که کارکرد عملی آنان به واقع “عقیم” بوده است. در شکل تحلیلی آن، سطح نفوذ بسیار نازل احزاب کرد در کرماشان، رابطه مستقیمی با پدیده ی آسمیلاسیون می یابد. (البته در اینجا مقصودم بخش غیرسنی نشین در کرماشان است)

اگر در کرماشان نفوذ و قدرت احزاب سیاسی کرد بالا می بود، در آن صورت چنین قدرتی می توانست یکی از عناصر بالانس کننده ی اسیمیلاسیون در کرماشان باشد؛ چراکه در این بخش از مسئله معتقدم احزاب سیاسی کرد دارای ظرفیت بالقوه ی نیمه کلان هستند. در کرماشان امروز به شکل شهودی، از معابر عمومی سطح شهر گرفته تا مجسمه های نصب شده، نام و عنوانی از بزرگان و مشاهیر کرد محلی از اعراب ندارد. اینکه چرا چنین است بی تردید دلایل بسیار دارد، اما به گمانم یکی از دلایل اساسی، ضعف یا حتی فقدان این نیروهاست. تعبیری که بسیار می پسندم این است که جنبش کردی از تنگه ی خراجیان روانسر و تنگه ی مروارید کامیاران به این طرف متوقف شده است. اما تغییر و تحول در حوزه ی مناسبات بشری و آشنایی با شرایط ارتباطی جدید، بخشی از این ضعف و ناکارآمدی را پوشش داده است. بهره گیری این احزاب از ماهواره و اینترنت و.. و استفاده ی مداوم شهروندان از این وسایل، تاثیراتی به نسبت مثبت و خردی را سبب شده است.

 

6 – کرماشان، زبان و زنانگی:

عاملی دیگر که کارکردی مهم در وضعیت بحران زبانی و فرهنگی در کرماشان دارد، نقش زنان است. به اعتقادم این عامل، عاملی مستتر بوده و تا به حال چندان به آن پرداخته نشده است. اینکه زن در این بحران در چه جایگاهی قرار می گیرد، خود موضوعی قابل توجه است و می تواند موضوع تحقیق های بسیار باشد. به نظر می رسد که آسمیلاسون زبانی و فرهنگی در کرماشان در درجه اول قشر زنان کرماشان را هدف گرفته و آنها را تحت نفوذ و سیطره ی خود در آورده است؛ و لذا نمی توان از پرداختن به آن صرف نظر کرد.

به شکل عام، دنیای مدرن نقش و جایگاه زنان را نسبت به گذشته به کل دگرگون کرده و باعث رشد منویات و بار زیبایی شناسانه ی زنانه، به لحاظ فردی و اجتماعی شده است. زیست ابتدایی مردمان در گذشته (کشاورزی و دامپروری)، شرایطی را برای زنان ایجاد می کند که برای حفظ و بقای زندگی باید پای به پای مردان حامل مسئولیت باشند. به نظر می رسد حتی این مسئولیت و مشارکت بسی فراتر از مردان هم باشد؛ چرا که زنان علاوه بر کار در مزارع و پرورش دام، مسئولیت های مهم دیگری چون بزرگ کردن فرزندان، تهیه ی غذا و حتی شرکت در منازعات قبیله ای و حفظ امنیت را داشته اند. به همین علت است که ادعای اینکه در زندگی سابق، مسئولیت زنان بالاتر از مردان بوده، ادعای گزافی نخواهد بود. به تبع این فضای سخت و طبیعی، جایی برای امکان بروز احساسات و منویات زیبایی شناسانه ی زنانه باقی نخواهد ماند. رشد شهرها و وارد شدن زنان به جامعه ی شهری و در عین حال گذار از فضای طبیعی گذشته امکان بروز این احساسات را فراهم آورده است. اما اگر این مقوله را به مسئله ی کرماشان مرتبط کنیم، سئوال اساسی که مطرح می شود این است که زنان در پروژه ی آسیمیلاسیون زبانی در کرماشان در چه جایگاهی قرار گرفته و چه نقشی را ایفا می کنند؟

پاسخ کلی به این پرسش چنین خواهد بود که زنان امروز در کرماشان همسو با برنامه ی آسمیلاسیون و حتی تقویت کننده ی آن هستند. در پاسخ به چرایی این موضوع می توان در چهار سطح به موضوع نگاه کرد. 1- در درجه ی اول این مساله برمی گردد به ساختار گویش کلهری کرماشانی که گویشی سخت وطبیعی است. بار روانی این مسئله در اولویت قرار می گیرد. 2- قسمت دوم مرتبط است با تبلیغات محسوسی که دولت ها در ایران کرده اند و اساسا انسان کرد را بدوی،عقب افتاده و پیشاتمدنی معرفی کرده اند؛ و لذا نتیجه گیری فرد ساکن کرماشان این خواهد بود که زبان کردان هم مانند خودشان بدوی بوده و باید از تکلم با آن پرهیز کرد. 3– تعریف مناسبات عمومی و حتی تلاش برای مقاومت در برابر اضمحلال زبانی، نوعی “مردانه بودن” را در خود نهادینه کرده است و خود این اصل یکی از دلایلی می تواند باشد که بدنه ی زنان در کرماشان در این پروژه به جدیت تعریف شده اند. 4- اما مهمترین دلیل، “بافت توده ای کرماشان” است. اصولا جوامع توده ای یک خصلت حیاتی را در خود نهادینه دارند و آن معطوف بودن همیشگی به قدرت است. معطوفیت به قدرت مرکزی از سویی و دوم مصرف گرایی بی حد و حصری که قشر زنان شهری کرماشان را احاطه کرده است، دو عامل عمیقا حیاتی و کلانی است که زنان کرماشانی را در همگام با آسمیلاسیون تعریف می کند. در انتهای بحث مربوط به زنان باید اشاره کنم که زنان یکی از مهمترین دلایل تقویت مرکز گرایی در کرماشان هستند.

 

7- تحلیلی سه گانه:

7- الف : تحلیل اقتصادی:

کلیت ساختار و مناسبات اقتصادی و اجتماعی در ایران جدید مابین دو مقوله ی نفت و دولت حداکثری شکل گرفته است. چنین می توانیم بگوییم که طیف شهری و روستایی و کشاورز تحت تبعیت دولت حداکثری، که با درآمد سرشار نفتی تغذیه می شود، قرار داشته و دارند. وابستگی اقتصادی بدنه ی اجتماع به دولت مرکزی، یکی از دلایل تبعیت همیشگی اجتماع از دولت است. لذا می توان چنین نتیجه گیری کرد که اصولا طبقه ی اجتماعی به آن صورت که در اروپا تشکیل شد، در ایران جدید تشکیل نشود و ساختار اجتماعی فرم توده ای سابق خود را حفظ کند. تشکیل شکل جدید مناسبت اقتصادی در ایران و آمریت تمام عیار دولت ها در ایران، ارتباط ملموسی با مسئله ی کرماشان دارد.

علاوه بر تفاوت درآمد روستانشین و شهرنشین که در بالا به آن اشاره شد، نابودی صنایع تولیدی کوچک سنتی در اثر پروژه ی مدرنیزاسیون ایران و تشکیل دولت مدرن، زمینه ساز مهاجرت به شهرها و وارد شدن به دستگاه بوروکراتیک تازه تاسیس در کرماشان شد. تامین معاش این افراد متضمن یک اصل ساده است که آنرا “اصل بی نظمی” می نامم. این اصل متضمن عدم استفاده از عناصری است که می تواند به عنوان بی نظمی تلقی گردد. برای نمونه استفاده از زبان کردی نوعی بی نظمی تلقی می شود چرا که در تغایر با پروژه ی ملت سازی آمرانه ای قرار می گیرد که در سطوح ابتدایی یادداشت به آن اشاره شد. در این قالب نیم نگاهی به آرای فردریک فون هایک((F.A. Hayek اقتصاددان نامی اتریشی و برنده ی جایزه ی نوبل اقتصاد 1974، عمیقا روشنگر خواهد بود. یکی از کلیدی ترین مباحث اندیشه ی هایک که در آثار وی آمده و بحث شده، مسئله ی عدم تسلط دولت بر روابط و مناسبات اقتصادی است. به اعتقاد من این تحلیل هایک فقط مربوط به کارکرد های مناسب دولت و چرخیدن مثبت چرخ جامعه نیست، بلکه اگر آن را به مسئله ی کرماشان مرتبط کنیم، به سادگی در می یابیم که دارای “وجهی اخلاقی” نیز هست. اصولا اگر کسی به لحاظ اقتصادی به دولت وابسته نباشد، خود را ملزم به رعایت قواعد و چارچوب های تعیین شده ی از سوی دولت نمی بیند. به رای العین می توان به این نتیجه رسید که وابستگی اقتصادی بدنه ی جامعه ی شهری کرماشان، موجبات جدی تغییر ماهیت زبانی و فرهنگی را در این خطه فراهم کرده است.

7- ب: تحلیل جامعه شناختی:

گذار به دنیای مدرن و بهره گیری از لوازم و امکانات جهان مدرن و نو شدن بافت زندگی فردی واجتماعی و تنوع پدیدار شده در آن، که همه از مشخصه های دنیای مدرن اند، علاوه بر ایجاد حسن های مختص به خود، پاره ای از معضلات را نیز با خود به همراه آورده است. (البته باید اشاره کنم که اصطلاح گذار به دنیای مدرن را با تسامح باید به کار گرفت، چراکه معتقدم این فرایند گذار دارای وجهی غیرآگاهانه است.) تحلیل جامعه شناختی کرماشان که معطوف به مقوله ی بحران هویت موجود در آن است، در قالب امری کلان تر، یعنی فرایند گذار به دنیای جدید معنا و مفهوم خواهد یافت. اما بحران هویت در کرماشان به غایت وسیع و گسترده است. چراکه از بحران هویت تاریخی و ملی گرفته تا بحران هویت جنسی را در بر می گیرد. این بحران هویت را در سه شکل اساسی و پیوسته می توان دید: 1- تغییر بنیادی در شیوه ی زیست(form of life) مردمان نسبت به گذشته؛ 2- بحران ارزشی حاصل از همین تغییر شیوه ی زیست و فرایند گذار؛ 3- مقوله ی جدایی نسلی.

تمامی این موارد فرعی در قالبی کلی بنام “گذار به مدرنیته” قابل تعریف اند. زیست مدرن و شهری شده علاوه بر قواعد مختص به خود، ارزش های مشخصی را نیز در خود دارد. از سویی زندگی یا زیست تعریف شده ی شهری و جدید به فعلیت رسیده است و از سویی دیگر ارزش های مشخص آن در افراد نهادینه نشده است. این مسئله خود می تواند دامن زننده به مسئله ی بحران ارزشی باشد. ارزش های سنتی که مردمان زندگی خود را بر آن بنا نهاده اند، مورد تردید و سوال جدی نسل جدید کرماشان قرار گرفته است و دیگر وجهه ی مشروعیت بخش سابق را ندارد. در عین حال ارزش های جدید هنوز در این قالب معنا نیافته است. مسئله ی جدایی نسلی در بین خانواده ها یا نسل قدیم و جدید، در ادامه ی همین مسائل تعریف می شود. امروز خانواده به تعریف سنتی آن یعنی واحدی احساسی، فکری و اقتصادی دچار تزلزل شده است. چراکه یک نوع گسستگی عاطفی و فکری که حاصل همان بحران ارزشی است در بین دو نسل پدیدار شده و امری که امروز واحد خانواده را به شکل سلبی حفظ می کند، مقوله ی اقتصاد است. البته باید اشاره کرد که موارد ذکر شده، مسائلی عام هستند و می توان آنها را در بیشتر کشورهای در حال گذار به عنوان شاخص های مشترک در نظر گرفت.

7- ج: تحلیل روانشناختی:

مسئله ی کرماشان دارای باری روانشناختی نیز هست؛ چراکه فردی که در کرماشان زندگی می کند علاوه بر وجوهات تاثیرگذار جامعه شناختی و اقتصادی، پاره ای از متغیرها به شکل درونی و بیرونی بر روان او موثرند. به طور کلی معتقدم که مسئله ی آسیمیلاسیون زبانی و فرهنگی در کرماشان با ایده ی رواشناختی “خود مغلوب نگرانه” self defeating idea)) درارتباط مستقیم است. مسلط شدن این ایده روانی بر جامعه ی کرماشان بی گمان دلایل مشخص خود را دارد. برای مثال فقدان طبقه ی اجتماعی و بافت توده ای کرماشان، وابستگی اقتصادی به دولت، تبلیغات مرکز، فقدان سابقه ی تاریخی مبارزاتی و…. گرایش به این بار روانی را تقویت کرده است. بطوریکه فردی که در کرماشان زندگی می کند نسبت به فرد مرکزنشین صاحب قدرت، خود را در جایگاهی مغلوب و بازنده تعریف کرده و لذا چنین تصور می کند که باید مولفه های تاریخی، فرهنگی و زبانی خود را رها کرده و همانند آن فرد مرکز نشین شود. این ایده در جوامعی که بافت توده ای دارند عمومیت فراوان تری دارند. بدین ترتیب می توان به این نتیجه رسید که احساس روانی مغلوب شدگی به جدیت در اینکه کرماشان در مقابل آسیمیلاسیون زبانی و فرهنگی مقاومت نکند، موثر بوده و همچنین موجبات تقویت آسیمیلاسیون به شکل بلند مدت در کرماشان بوده است.

 

8 – مقوله ی اسکیزوفرنی فرهنگی:

داریوش شایگان فیلسوف وروشنفکری ایرانی است که کار روشنفکرانه اش برابر با نوعی مفهوم سازی بوده است. وی در کتاب “نگاه شکسته” از مفهوم “اسکیزوفرنی فرهنگی” برای توضیح بحران مدرنیت و نسبت آن با فرهنگ سنتی شرقی سخن می گوید. از نظر شایگان مدرنیته، ما را دچار اسکیزوفرنی یا روان‌گسیختگی کرده، چراکه مدرنیته نظام ارزشی خود را بر ما تحمیل کرده، و ما در میان دو جهان بیگانه از یکدیگر به سر می‌بریم. ما در مواجهه با غرب، شیفته عناصری از زندگی غربی شده ایم و بسیاری از مقولات و مفاهیم مدرن را ناخواسته پذیرفته‌ایم، بدون آنکه نسبت به الگوی معرفتی که مبنای این مفاهیم بود توجه داشته باشیم. به شکل دیگر چنین می شود گفت که شرقیان و ایرانیان در قرار گرفتن با فرهنگ مدرن غرب، دچار نوعی دوپارگی و دوگانگی در دید و ذهن خود شده اند و در بین فرهنگ سنتی و رازآلود خود از سویی و فرهنگ مدرن و راززدای غربی مانده اند. به اعتقادم این مفهوم در باب مسئله ی کرماشان بسیار قابل به کار گیری، جهت تشخیص مشکل کرماشان امروز است. فرد کرماشانی نمی داند که آیا کرد است، کرد نیست، ایرانی است، ایرانی نیست، مسلمان است یا نیست و در کل تکلیفش با خود، جامعه، تاریخ و آینده اش چیست؟ به طور عام کسی که در کرماشان زندگی می کند با کثیری از این دوپارگی های فرهنگی و هویتی روبروست. در اینجا لازم به اشاره است که جامعه ی شهری امروز کرماشان با نوعی وضعیت اسکیزوفرنیایی حاد فرهنگی در حال دست و پنجه نرم کردن است.

 

9- راه حل های برون رفت:

تصویری را که از تجمیع داده ها در باب کرماشان در یادداشت فوق عرضه کردم، تصویری کاملا ساختاری و کلان است. در واقع بحرانی که امروز در کرماشان در جریان است در اثر فرایندهایی ساختاری پدید آمده است. به نظر نگارنده راه حل مسئله در فرم ها و قاعده های کلان و ساختاری قابل جستجو است. ساختاری دیدن مسئله آسمیلاسیون در کرماشان به این معنی است که فرد کرد کرماشانی با قرارگیری در فضای آموزشی، اداری و تبلیغاتی، اراده ی فردی او برای حفظ مولفه های فرهنگی اش سست می شود و لذا من این پدیده را نه طبیعی بلکه ساختاری می دانم. در دو پارادایم مجزا می توان راه حل های مسئله ی کرماشان را تعریف کرد:

الف: پارادایم کلان: استفاده از مکانیسم های سیاسی و اقتصادی است یا به تعبیر ساده تر استفاده ی سیستماتیک از قدرت. بدون در نظر گرفتن این مکانیسم بحران زبانی در کرماشان قابل حل نخواهد بود؛ چرا که بحران زبانی مسئله ای ساختاری است و برای حل یک امر ساختاری باید از مکانیسم هایی بهره برد که ظرفیت ساختاری و کلان دارند.

ب: پارادایم خرد: این پارادایم متضمن استفاده از مکانیسم های فردی، فرهنگی و اجتماعی است. این مکانیسم در جای خود موثر و اهمیت بالقوه ی خود را دارند. اما این مکانیسم قدرت زیادی برای به عمومیت رسیدن نخواهد داشت و به عنوان الگویی فرعی قابل بررسی اند. بلاخص اینکه اصولا نهادهای فرهنگی و اجتماعی کرماشان که مستقل از دولت اند بسیار ضعیف و ناکارامد هستند.

در پایان باید تاکید کنم که معضل امروز کرماشان علاوه بر ساختاری بودنش، پدیده ای مدرن و چند لایه است و به اعتقادم باید از درون مجاری فکری و عملکردی مدرن به آن پرداخت و به گمانم استعانت به نوستالژی فرهنگی به تاریخ پیوسته یا زنده کردن آن کاملا خطا خواهد بود.

 

پانویس:

کرماشان نام اصلی “کرمانشاه” است. کردها به جای کلمه “کرمانشاه” از کرماشان استفاده می کنند.