از سوی “کانون نویسندگان ایران” روز سیزدهم آذر را روز مبارزه با “سانسور” اعلام کرده¬اند. اقدامی است به جا و در خور احترام که می تواند بانکی باشد علیه سانسور حاکم بر فضای عمومی جامعه ما و بویژه فضای فکری و فرهنگی و حتی علمی کشورما. باشد که حداقل در چنین روز و روزهایی، صداهای به هم پیوسته آزاد اندیشان و مخالفان سانسور، بانکی رساتر و استوارتر بر ضد مخالفان آزادی و سانسورچیان ضد آزادی اندیشه و بیان اندیشه، بر آورندو عمق فاجعه و آثار مخرب انسانی و فرهنگی این پدیده شوم را فریاد کشند.
اما به راستی “سانسور” چیست، انگیزه وآثار آن کدامند، و سانسورچیان چرا دست به سانسور می زنند و اهداف آنان چیست؟ در این مجال نمی¬توان به این پرسشهای بنیادین، که بسیار فراتر از ایران و با شرایط کنونی کشور ما و یا جامعه ای خاص است، پاسخی درخور و روشن داد و بویژه مبانی فلسفی و جامعه شناختی و ابعاد اجتماعی و تاریخی آن تحلیل کرد و نشان داد. اما به اجمال می¬توان گفت که از نظر اجتماعی سانسور عبارت است از ایجاد مانع پنهان و آشکار بر سر راه اندیشه و اندیشیدن و جلو گیری از آزادی بیان و درسطح کلی تر جلوگیری و یا اعمال محدودیت در حوزه گردش آزاد اطلاعات در گستره جامعه. اگر پدیده سانسور را در این سطح و محدوده تعریف کنیم، طبیعی است که تاریخ بشر هیچگاه تهی از سانسور یعنی اعمال محدودیت در حوزه اندیشه و عقیده نبوده است و از آغاز بدویت تاریخی تاکنون هیچ جامعه ای در هیچ زمینی و زمانی نبوده است که در آن آزادی اندیشه و عقیده و بیان اندیشه به طور مطلق و نامحدود وجود داشته باشد. حداقل در سه هزار سال اخیر، در تمام جوامع و حکومت¬ها و دین¬ها و نظامهای اخلاقی و سیاسی و اجتماعی و خانوادگی اعمال شده و حتی همگان و یا عموماً این محدودیت¬ها را نظرا و عملا کم و بیش پذیرفته و به آن تن داده اند. این که چرا چنین بوده و هست و چگونه می توان آن را فهم و تحلیل کرد و چه ضرورتهای نظری و عملی کارگزاران سانسور یا پذیرندگان سانسور را وادار به چنین تسلیمی کرده و می¬کند، بحث مهمی است که محتاج تحقیق تاریخی و روان شناسانه و جامعه شناسانه گستردهای است. اما اگر واقع گرایانه، نه لزوما انتزاعی و آرمانگرایانه، به این روند و پدیده اجتماعی و تاریخی بنگریم، شاید بتوان گفت که آزادی مطلق در حیطه روابط اجتماعی و زیست جمعی و از جمله در حوزه آزادی اندیشه و بیان و عقاید، ناممکن است و شاید محال اندیشی باشد. با این همه سیر تاریخ بشر ( بویژه اگر هگلی به عالم و آدم نگاه کنیم )، در روابط اجتماعی، از اسارت به رهایی و از محدودیت به فراخی است و در حوزه¬های مختلف، و از جمله در حوزه اندیشه و بیان اندیشه، هر چه بیشتر آزادی آدمی در اندیشه و آزادی بیان اندیشه بیشتر و علنی¬تر و رسمی¬تر می¬شود. این روند رهایی البته به عوامل ذهنی و عینی پیچیده¬ای بستگی دارد، اما شاید بتوان ظهور رنسانس و اومانیسم ( انسان مداری ) جدید غربی را نقطه عطف مهمی در این سیر طولانی دانست که در طول پانصد سده اخیر به تحولات فکری و اجتماعی مهمی منجر شده و در شکستن مرزهای سانسور و محدودیت سازیهای دیرین مؤثر بوده و حداقل سقف سانسور را در تمام عرصه¬ها بالا برده است. طرح مسئله¬ای به نام حقوق بشر، دموکراسی، آزادی و نهادهای تأمین کننده و نگهبان آزادی در چند قرن اخیر چون: حاکمیت ملی و دموکراتیک، مطبوعات، احزاب، انجمن ها، سندیکاها، شوراها، انتخابات و دیگر نهادهای جامعه مدنی برآمده از همین اندیشه و رویکرد نوین انسانی است. در انسانگرایی جدید، انسان محور و کانون تاریخ و جامعه است و از توان بی¬نهایت برای تعقل و اندیشه و اعمال اراده آزاد و قدرت انتخاب برخوردار است و از این رو در برابر انتخاب¬هایش مسئول است. در این تفکر هیچ عامل بیرونی ( بیرون از فرد یا جامعه )، حق اعمال زور را ندارد و انتخاب آزاد و بی قید و شرط حق ذاتی و طبیعی اوست ( چون حق حیات ) و اگر قرار باشد محدودیتی در هر عرصه ای اعمال شود، این حق خود اوست که به صورت انفرادی یا جمعی و با تکیه بر تجربه و خرد جمعی و با در نظر گرفتن سود و زیان هر تصمیمی درباره هر محدودیتی تصمیم بگیرد. در همین ارتباط است که مسأله ”قانون” و ضرورت آن مطرح می¬شود و نقش خود را بازی میکند.
و اما اینکه چرا سانسور پدید می¬آید و چرا سانسورچیان مرتکب سانسور می¬شوند، می¬توان گفت عوامل پیدایش سانسور در طول تاریخ متفاوت و متنوع بوده و به انگیزه¬ها و مبانی نظری و عملی مختلفی بازمی¬گردد. از نظر معرفتی باور مندی به مالکیت مطلق حقیقت، از مهمترین عوامل سانسور و اعمال محدودیت برای دیگران و آزادی عمل بی¬انتها برای خود و همفکران است. بویژه اگر این باور با باور مذهبی مبنی بر باورمندی به حقانیت کامل و یا انحصاری دین و مذهب مختار شخص همراه گردد، راه اعمال سانسور مطلق و تمام عیار نیز هموار می¬گردد. از این رو در نظامهای مذهبی یا متکی به مذهب، عریان ترین و خشن ترین نوع سانسور پدید می¬آید. از نظر سیاسی معمولاً صاحبان قدرت ( قدرت در تمام اشکالش ) و صاحبان منزلت¬های اجتماعی با نفوذ، با انگیزه « جلب منفعت » و «دفع ضرر» حامی و غالباً عامل ایجاد سانسورند. برای ارباب قدرت، حتی گاه از سر مصلحت اندیشی و خیر خواهی برای جامعه، کتمان حقیقت و یا تحریف حقیقت و دگر گونی واقعیت یک اصل اساسی و یک ضرورت است که در همه جا کم و بیش اعمال می¬شود. اگر نظام حکومتی و یا صاحبان قدرت و منزلت در یک ساختار دموکراتیک و حقوق بشری مدرن و تحت کنترل و نظارت افکار عمومی و نهادهای مدنی باشد، طبعاً این سانسور و اعمال محدودیت و کتمان حقیقت و یا تحریف واقعیت کمتر و محدود¬تر می¬شود، ولی در نظامها و جوامع سنتی و استبدادی پدیده سانسور و تحریف آشکارتر و گسترده تر خود نمایی می¬کند. اما تمام سانسورچیان، با هر مبنای معرفتی و یا سیاسی، آگاهانه و یا جاهلانه، ضد بشرند چرا که:
1- به آزادی انسان و اراده آزاد و خلاق و قدرت اختیار و حق انتخاب آدمی باور ندارند و آن را سازمان یافته نقض و نفی می¬کنند.
2- با نفی یا مخدوش کردن این اصل انسانی مدرن که “دانستن حق مردم است” و یا اصل مهم “جرأت دانستن داشته باش”، از یک سو به بی¬هویتی و حتی مسخ هویت انسانی آدمیزاد کمک می¬کنند، و از سوی دیگر، جامعه را از گردش آزاد اظلاعات و دانش لازم و در نتیجه تعاطی افکار و تعالی اندیشه و رشد آگاهی باز می¬دارند.
3- با اعمال محدودیت و سانسور، راههای منطقی و معقول و علنی اشتباهات و انحرافات و احیانا خیانت¬های حکومتگران بسته و محدود می¬شود و ضعف¬ها و کاستی های اجتماعی و مردم نیز پوشیده و حتی تقویت و تحکیم می¬شود و در نهایت زمینه برای بروز انواع خشونت ها و تفرقه ها و شورشها و چه بسا انقلابهای بی حاصل و مخرب آماده می¬گردد. چنان که در طول تاریخ همواره چنین بوده است. در واقع ارباب قدرت و صاحبان دولت و حکومت، با سانسور و بستن راههای معقول و درست آزادی اندیشه و بیان وانتقاد، امکان اصلاحات مسالمت آمیز را گرفته و زمینه های شورش¬ها و خشونت¬ها و انفجارهای اجتماعی را فراهم می¬کنند.
4 – سانسور حکومتی ناچار به سطوح مختلف جامعه نیز کشیده می¬شود و مردمان کوچه و بازار و بویژه نخبگان جامعه را گرفتار خود سانسوری و فضای ناامن و انباشته از هراس و سوء ظن اجتماعی و خودسانسوری می¬کند و این خود سانسوری دهشتناک ترین و مخرب ترین عامل انحطاط اخلاقی و عقب ماندگی سیاسی یک ملت است.
5- از همه مهمتر، با اعمال محدودیت و سانسور، استبداد و خودکامگی و سانسور در عمق جامعه جاودانه می¬شود و حداقل بر عمر آن می¬افزاید و در مقابل آزادی و آگاهی مردمان نیز هر چه بیشتر محدودتر می¬گردد.
با توجه به این نکات است که می¬گوئیم سانسور در هر حال، پدیدهای است ضد انسانی و مطلقاً به زیان آدمیان و جوامع انسانی و حتی در نهایت به زیان خود سانسورچیان خواهد بود.